Trong suốt chiều dài lịch sử, áo dài luôn được xem là biểu tượng văn hóa đặc trưng của người Việt. Từ trang phục cung đình thời Nguyễn đến đời sống hiện đại, chiếc áo dài không ngừng thay đổi về hình thức, chất liệu, cách mặc, nhưng vẫn giữ lại phần hồn cốt khiến nó trở thành một trong những "dấu nhận diện" rõ ràng nhất của văn hóa Việt Nam. Tuy nhiên, giữa dòng chảy toàn cầu hóa mạnh mẽ và ảnh hưởng của thời trang đại chúng, câu hỏi đặt ra là: Áo dài hôm nay đang là di sản cần gìn giữ, hay đang dần trở thành một phần của trào lưu thời trang đường phố?
Nguồn gốc của áo dài gắn liền với những biến đổi văn hóa - xã hội sâu sắc trong lịch sử Việt Nam. Từ thiết kế ban đầu chịu ảnh hưởng của trang phục Mãn Thanh, đến các phiên bản cải tiến đầu thế kỷ XX dưới bàn tay của họa sĩ Nguyễn Cát Tường (Le Mur), chiếc áo dài đã có một hành trình dài để chuyển mình từ một trang phục lễ nghi sang biểu tượng của sự thanh lịch, duyên dáng và hiện đại. Chính sự linh hoạt và khả năng thích nghi này đã giúp áo dài không bị gói gọn trong khuôn mẫu cổ điển, mà trở thành một phần sống động của đời sống văn hóa Việt.
Ngày nay, áo dài không chỉ hiện diện trong các dịp lễ, sự kiện trọng đại hay trên sân khấu biểu diễn. Người trẻ mặc áo dài đi học, các cô gái diện áo dài cách tân đi cà phê, dạo phố. Tại nhiều sự kiện thời trang trong nước và quốc tế, áo dài xuất hiện với vai trò là một thiết kế chủ đạo, vừa giữ dáng cơ bản truyền thống, vừa được biến tấu tinh tế để phù hợp với ngôn ngữ hiện đại. Những thiết kế áo dài ngắn hơn, phối hợp với quần jeans, váy dài hay thậm chí là sneakers, thể hiện nỗ lực đưa áo dài đến gần hơn với đời sống hàng ngày, đồng thời mở rộng khả năng ứng dụng của nó trong môi trường đô thị năng động.
Tuy nhiên, cũng từ những biến tấu đó, nhiều ý kiến bắt đầu lo ngại về việc áo dài đang dần mất đi bản sắc. Không ít bộ trang phục bị gắn mác "áo dài cách tân" nhưng lại đánh đổi hoàn toàn form dáng truyền thống, chất liệu văn hóa lẫn mục đích sử dụng ban đầu. Những phiên bản ngắn cũn, xẻ sâu, trang trí phô trương có thể khiến người xem khó nhận ra hình hài gốc gác của áo dài. Sự "Tây hóa" không kiểm soát có thể làm mờ nhạt ranh giới giữa cách tân có chủ đích và sao chép thiếu hiểu biết.
Tuy vậy, nếu nhìn rộng hơn, các nhà nghiên cứu văn hóa cho rằng không thể đòi hỏi một di sản sống phải bất biến giữa thế giới đang chuyển động không ngừng. Sự thay đổi trong thời trang, bao gồm cả áo dài, là điều tất yếu trong quá trình hội nhập và sáng tạo. Điều quan trọng là mỗi sự biến tấu ấy phải được đặt trên nền tảng của sự hiểu biết văn hóa, tôn trọng giá trị truyền thống và hướng đến việc lan tỏa bản sắc chứ không đánh mất nó.
Thực tế cho thấy, nhiều nhà thiết kế Việt đã có những bước đi rất bài bản trong việc đưa áo dài ra thế giới mà vẫn giữ được phần hồn cốt. Từ các bộ sưu tập áo dài tại Tokyo, Seoul, Paris cho đến các thiết kế áo dài cưới, áo dài thủ công cao cấp xuất hiện trong các tuần lễ thời trang lớn, hình ảnh chiếc áo dài được giới thiệu không chỉ như một món đồ mặc, mà là biểu trưng văn hóa mang theo ký ức, lịch sử và cả triết lý thẩm mỹ Á Đông.
Ở một chiều khác, việc áo dài xuất hiện trên đường phố, trong các sự kiện cộng đồng, các chiến dịch quảng bá du lịch hay hội chợ văn hóa quốc tế cho thấy nó không chỉ là trang phục lễ nghi, mà còn là phương tiện để người Việt kể câu chuyện về bản thân, về quê hương. Mỗi chiếc áo dài được mặc trong đời sống thường ngày đều là một cách giữ gìn di sản theo nghĩa thiết thực và gần gũi nhất.
Tuy nhiên, để áo dài thực sự phát huy được vai trò là "di sản sống", rất cần một chiến lược truyền thông và giáo dục đồng bộ. Những sáng kiến như "Tuần lễ áo dài", "Ngày hội áo dài" tại các trường học, công sở, cùng với việc khuyến khích mặc áo dài trong các sự kiện cộng đồng, là cách để đưa áo dài trở lại đúng vị trí vốn có trong đời sống văn hóa Việt. Bên cạnh đó, việc thúc đẩy nghiên cứu và truyền nghề may đo áo dài truyền thống, hỗ trợ các làng nghề sản xuất vải lụa, gấm, thêu, sẽ tạo nền tảng vật chất để áo dài không bị rơi vào tình trạng "đẹp trên sân khấu, lạ ngoài đời".
Cuối cùng, áo dài sẽ tiếp tục tồn tại không phải vì nó được trưng bày trong viện bảo tàng hay ca ngợi trong sách vở, mà vì nó được sống cùng con người, được mặc lên, được yêu thương và được làm mới mỗi ngày. Trong thời đại toàn cầu hóa, áo dài có thể là di sản – nếu chúng ta bảo tồn và tôn trọng nó, nhưng cũng có thể là thời trang đường phố – nếu nó tiếp tục được sáng tạo một cách văn minh và có ý thức. Điều quan trọng không nằm ở hình thức, mà ở tinh thần ta trao gửi qua từng tà áo.
