Các cuộc khai quật khảo cổ tại Gò Đậu,thuộc thôn Đông Hải, xã Vĩnh Mỗ, tổng Đông Lỗ, huyện Yên Lạc (nay là xã Minh Tân, huyện Yên Lạc, tỉnh Vĩnh Phúc) vào các năm 1962, 1965, 1967, 1968 và 1969, các nhà khảo cổ đã tìm thấy ngoài các đồ đá, đồ đồng, đồ xương còn có các hiện vật đồ gốm đất nung. Trong các hiện vật đồ gốm này có một số còn khá nguyên vẹn. Số đồ gốm đất nung tìm thấy ở đây, lên đến 129.500 hiện vật.
Các đồ gốm đất nung này gồm nồi đất, bình, chén, dọi xe chỉ, bi gốm, chân chạc, tượng động vật như tượng bò, tượng rùa, tượng gà…Qua các hiện vật gốm đất nung tìm thấy ở Gò Đậu, các nhà khoa học xác định gốm đất nung Đồng Đậu có từ thế kỷ XV – XIV trước Công nguyên và chấm dứt vào thế kỷ X – IX trước Công nguyên.
Chân chạc và nồi gốm Đồng Đậu.
Trong các hiện vật đồ gốm tìm thấy có các loại nồi đáy tròn, cổ và miệng loe. Ngoài các loại nồi có kích thước nhỏ, còn có các loại nồi kích thước rất lớn, đường kính miệng 24cm, đường kính bụng 33cm và chiều cao nồi 35, 5 cm. Hình dạng nồi Đồng Đậu khá giống hình dạng nồi ngày nay, bởi chức năng của nó không thay đổi.
Gốm đất nung Đồng Đậu, tiếp thu những kỹ thuật của gốm Phùng Nguyên. Tuy vậy, gốm đất nung Đồng Đậu có phần khác với gốm Phùng Nguyên và gốm Gò Mun. Gốm Đồng Đậu thường có dấu in đan lóng một trong một số loại đồ đựng thuộc loại đáy bằng. Về chất liệu gốm: nếu như gốm Phùng Nguyên có màu đỏ, màu hồng nhạt thì gốm Đồng Đậu có màu xám và có độ nung nhiệt cao hơn. Nhưng về cơ bản vẫn mang yếu tố truyền thống là đất sét pha cát và bã thực vật.
Nguyên liệu đất sét làm gốm.
Về kỹ thuật trang trí trên gốm Đồng Đậu là các hoa văn thông dụng trên gốm đất nung nhiều răng như kỹ thuật khắc vạch in ấn. Trong đó kỹ thuật vạch và in các loại hoa văn. Đó là kỹ thuật đặc trưng của người thợ gốm Đồng Đậu. Họ sử dụng những que có nhiều đầu nhọn hoặc tù, để tạo ra các loại hoa văn mới như: hoa văn sóng nước, còn gọi hoa văn khuông nhạc, hoa văn hình hạt. Đây chính là điểm khác biệt cơ bản của kỹ thuật tạo hoa văn gốm đất nung Đồng Đậu so với kỹ thuật tạo hoa văn gốm Phùng Nguyên và gốm Gò Mun.
Vế cách bố trí sắp xếp và trang trí hoa văn: Hoa văn trang trí được kết hợp hài hòa với kiểu dáng đồ gốm. Đồ gốm Đồng Đậu có bụng nở, thân thấp, miệng loe cong và rộng, đáy bằng, chân đế thấp. Vì vậy, hoa văn trang trí chủ yếu bố trí ở vai, cổ, thành miệng và mặt trong miệng gốm. Ngược lại trong gốm Phùng Nguyên chủ yếu tập trung ở phần thân và cổ đồ gốm.
Đồ gốm đất nung Đồng Đậu phần lớn đều có đáy bằng. Do kỹ thuật làm gốm ở mặt ngoài đáy của những đồ gốm có đáy bằng thường có dấu hoa văn đan. Mặc dầu loại hoa văn này đơn thuần mang tỉnh kỹ thuật, không mang tính trang trí, nhưng do tính phổ biến của nó đã góp phần hình thành nên đặc trưng của hoa văn gốm Đồng Đậu.
Công đoạn xe con chạch gốm.
Nung gốm lộ thiên.
Hoa văn gốm đất nung Đồng Đậu thường được trang trí theo băng dài nằm ngang quanh miệng, cổ hoặc thân gốm.
Phong cách trang trí hoa văn trên gốm Đồng Đậu: Người thợ gốm Đồng Đậu không sử dụng đơn điệu một kiểu loại hoặc một nhóm hoa văn nào. Họ thường dùng nhiều kiểu phối hợp làm tăng thêm sự phong phú của dạng hình hoa văn để tạo tỉnh mỹ thuật cao. Trong sự phối hợp đó, người thợ gốm chú ý xác định loại hoa văn chủ đạo và hoa văn phụ trợ, hoa văn làm nền. Do đó đã tôn được cái gì là chủ đạo trong sự phối hợp nhiều kiểu dáng hoa văn khác nhau.
Các mô típ hoa văn gốm đất nung Đồng Đậu được trang trí theo quy luật đối xứng như: đối xứng gương, đối xứng trục, đối xứng tịnh tiến. Những kiểu đối xứng này đã được sử dụng phổ biến trong gốm Phùng Nguyên. Nhưng có điều khác nhau là trong khi người thợ gốm Phùng Nguyên ưa dùng đối xứng gương, đối xứng trục, thì người thợ gốm Đồng Đậu sử dụng phổ biến đối xứng tịnh tiến.
Điều đặc biệt là tùy từng chất liệu gốm mà người thợ gốm Đồng Đậu sử dụng loại hoa văn thích hợp. Những hoa văn mang tính mỹ thuật như hoa văn khắc vạch, hoa văn khuông nhạc (hoa văn sóng nước), hoa văn ô vuông chủ yếu trang trí trên đồ gốm chắc, rất ít dùng trang trí trên gốm xốp. Và cũng tùy chức năng từng loại đồ gốm mà người thợ gốm chọn loại hoa văn trang trí thích hợp. Trong các loại đồ gốm như: bình, nồi, bát đĩa, âu, dọi xe chỉ… thì bình gốm được trang trí hoa văn nhiều nhất. Các hoa văn cầu kỳ, phức tạp được người thợ gốm Đồng Đậu dùng trang trí trên các đồ gốm quý cao cấp.
Trong quá trình phát triển gốm đất nung Đồng Đậu các loại hoa văn gốm có xu hướng biến đổi khác nhau theo thời gian (bao gồm loại hình, số lượng, mức độ phổ biến). Trong đó có loại ngày một phát triển, có loại ngày càng đa dạng hơn như hoa văn khuông nhạc. Ngược lại cũng có loại ngày một mất dần, tiêu biểu là hoa văn khắc vạch kiểu Phùng Nguyên. Xu hướng biến đổi hoa văn gốm phản ánh sự thay đổi về quan điểm thẩm mỹ của người tiêu dùng. Chính sự biến đổi này tạo thành đặc điểm từng giai đoạn của gốm Đồng Đậu nói riêng, văn hóa Đồng Đậu nói chung. Và cũng nhờ sự biến đổi đó, chúng ta mới có thể nhận ra và phân chia các giai đoạn văn hóa Đồng Đậu dễ dàng hơn và chính xác hơn.
Có thể nói rằng hoa văn gốm thể hiện rõ đặc trưng văn hóa cư dân Đồng Đậu, góp phần phản ảnh các hoạt động kinh tế và đời sống tinh thần phong phú của người dân Đồng Đậu. Đồng thời hoa văn gốm góp phần phản ảnh môi trường sống của cư dân Đồng Đậu và cũng là một trong những cơ sở quan trọng để phân chia các giai đoạn phát triển của văn hóa Đồng Đậu. Những đóng góp của nghệ thuật trang trí hoa văn gốm Đồng Đậu vào sự phát triển của nghệ thuật trang trí của thời kỳ tiền Đông Sơn./.
