Lớp sương mù buổi sớm tan ra, những tia nắng vàng hiếm hoi bắt đầu luồn qua mây chiếu xuống Tu Thượng. Trên bờ rào, mấy chiếc váy chàm đen được đem ra phơi để chuẩn bị cho các cô gái diện trong ngày Tết. Ở phiến đá to đầu bản, nghệ nhân Lý Thị Sai cùng cháu gái Vàng Thị Nam ôm từng bó lanh ra phơi nắng. Đây là nguyên liệu để dệt nên những tấm vải chàm may thành bộ quần áo đẹp trong dịp lễ, Tết của người Mông xanh. Dệt vải se lanh là nghề truyền thống của người Mông đã nhiều đời, bà Lý Thị Sai là một trong số những người già hiếm hoi còn biết hết các công đoạn làm nghề.
Bà Lý Thị Sai dạy cháu se lanh.
Ôm bó lanh khô vào nhà, bà Sai chỉ cho cháu gái cách tước lanh, nối chỉ. Bà Sai nhớ lại: Thời của bà, những bé gái 12, 13 tuổi đều được mẹ dạy cách se lanh, dệt vải. Phụ nữ không chỉ dệt vải may áo cho mình, mà còn may cho bố, cho anh, em và các thành viên nam khác trong nhà.
Từ sợi lanh để may thành chiếc áo có khi phải mất cả năm, trải qua nhiều công đoạn. Thế nên, dệt vải, may áo trở thành tiêu chí để đánh giá tài năng, phẩm chất và cách chăm sóc gia đình của phụ nữ Mông xanh. Bởi vậy, hình ảnh cô gái Mông dệt vải, se lanh đã xuất hiện trong câu hát dân ca: “Gái đẹp không biết làm lanh cũng xấu/Gái xinh chưa biết cầm kim là hư”. Để trở thành những cô gái xinh đẹp và ngoan ngoãn, các cô gái Mông xanh đều phải học cách se lanh, dệt vải, đặc biệt là tự khâu cho mình những chiếc váy, áo diện ngày Tết.
Bên khung cửi đã có trong nhà hơn 30 năm, bà Sai vừa ngân nga khúc dân ca của người Mông xanh, vừa thoăn thoắt dệt vải. Kết thúc bài hát bà dệt được một đoạn vải dài. Bà trăn trở: Thanh niên bây giờ ít người mặc trang phục truyền thống. Các cháu có điều kiện mua nhiều quần áo đẹp may sẵn, chỉ ngày lễ, tết mới mang bộ đồ truyền thống ra diện. Bà nói tiếp: Nhưng may quá, cháu Nam thích dệt, mỗi lần đi học về, cháu đều qua nhà bà để xem bà dệt vải, rồi tập nối chỉ, tước lanh. Tôi sẽ dạy lại cho cháu những gì tôi biết để nghề truyền thống của dân tộc mình không bị mai một.
Hiểu được ý nghĩa của việc lưu giữ nghề truyền thống nên nhiều người trẻ ở bản Mông xanh cũng đang tập để biết cách se lanh, dệt vải. Đặc biệt, các ngày lễ, tết những người trẻ lại quây quần tại một khoảng sân rộng của thôn, nữ học thêu, nam học múa khèn, chơi quay… Giúp bà tước lanh, cô bé Vàng Thị Nam tâm sự: Trường học cách nhà em hơn 20 km, nhưng cuối tuần nào em cũng về nhà và sang học bà dệt vải. Từ nhỏ em đã thích nhìn bà dệt vải, tập nối chỉ giúp bà. Trang phục của dân tộc em rất đặc sắc, nên em đã học cách may áo từ bà để Tết này có thể mặc một bộ trang phục truyền thống được dệt từ chính đôi tay của mình.
Chiều buông xuống, chúng tôi xuống núi với niềm tin, rằng những thế hệ trẻ người Mông xanh hôm nay sẽ giữ được nghề dệt truyền thống, tiếp thế hệ trước, lưu giữ những tinh túy của dân tộc mình.
