Người trẻ và cơn ‘mù mờ’ về thuế – bảo hiểm: Khi trách nhiệm công dân trở thành ‘khoảng trống giáo dục' từ nhà trường

Thiếu hụt kiến thức công dân cơ bản: Một khoảng trống bị lãng quên

Tại Việt Nam, hầu hết người lao động trong độ tuổi 18–30 đều tham gia đóng thuế và bảo hiểm xã hội theo quy định. Tuy nhiên, nhiều khảo sát cho thấy phần lớn nhóm này không nắm rõ bản chất, quyền lợi và trách nhiệm gắn với các khoản đóng góp đó.

Theo số liệu từ Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam (2024), có tới 62% người lao động trẻ dưới 30 tuổi không biết họ được hưởng quyền lợi gì khi đóng BHXH bắt buộc. Đáng lưu ý, hơn 70% không phân biệt được BHYT và BHTN, dù cả ba loại hình bảo hiểm đều xuất hiện trên bảng lương hàng tháng.

Trong khi đó, theo báo cáo từ Tổng cục Thuế, số lượng người kê khai thuế thu nhập cá nhân tăng mạnh trong 5 năm gần đây, đặc biệt trong nhóm lao động tự do, bán hàng online, làm việc nền tảng. Tuy nhiên, tỷ lệ sai sót trong kê khai và hiểu nhầm về các ngưỡng giảm trừ, mức đóng – miễn vẫn ở mức cao, nhất là với người dưới 35 tuổi.

Giáo dục phổ thông và đại học: Vắng bóng năng lực tài chính – hành chính

Chương trình giáo dục hiện hành tại bậc phổ thông Việt Nam có môn Giáo dục công dân, tuy nhiên nội dung về nghĩa vụ thuế, quyền lợi bảo hiểm, quản lý tài chính cá nhân... chưa được hệ thống hóa một cách thực tiễn và cập nhật. Ở bậc đại học, ngoại trừ một số ngành đặc thù như luật, kinh tế hoặc quản trị công, đa số sinh viên không được học các kiến thức cơ bản về nghĩa vụ thuế hay hệ thống bảo hiểm xã hội quốc gia.

Trong khi đó, OECD (Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế) từ năm 2015 đã khuyến nghị các nước thành viên tích hợp giáo dục tài chính – thuế khóa vào chương trình phổ thông. Ở nhiều nước như Phần Lan, Đức, Canada, học sinh từ lớp 9 đã được làm quen với việc kê khai thuế mẫu, hiểu cách hoạt động của lương hưu, bảo hiểm y tế và thuế tiêu dùng.

Chính sách thay đổi nhanh – Người trẻ không kịp theo

Trong vòng 12 tháng qua, Việt Nam đã có hàng loạt điều chỉnh về các chính sách thuế và bảo hiểm:

• Dự thảo nâng mức đóng BHYT từ 4,5% lên 6% lương cơ bản, áp dụng từ 1/7/2025 nếu được thông qua.

• Mở rộng đối tượng chịu thuế TNCN cho người bán hàng trên sàn thương mại điện tử từ ngưỡng doanh thu 100 triệu/năm.

• Rà soát sửa đổi Luật Thuế thu nhập cá nhân, trong đó có đề xuất tăng mức giảm trừ gia cảnh và cải tiến quy trình kê khai trực tuyến.

Tuy nhiên, việc cập nhật những thay đổi này gần như không xuất hiện trong hệ thống học đường. Thay vào đó, người trẻ phải tự mày mò qua mạng xã hội, YouTube hoặc... chờ khi bị trừ tiền mới bắt đầu “đọc kỹ điều khoản”.

Vấn đề không chỉ nằm ở thông tin khó tiếp cận, mà là năng lực nhận thức công dân tài chính – hành chính chưa được hình thành từ sớm. Trong kỷ nguyên của nền kinh tế số, nơi mọi người đều có thể trở thành lao động tự do, người bán hàng online, creator hay làm việc xuyên biên giới, thì việc hiểu biết về hệ thống thuế và bảo hiểm không còn là “kiến thức chuyên ngành”, mà phải là kỹ năng sống cơ bản.

Việc đưa các nội dung về thuế – bảo hiểm vào chương trình giáo dục phổ thông và đại học, thậm chí xây dựng các học phần bắt buộc về nghĩa vụ công dân tài chính, là bước đi cần thiết và không thể chậm trễ hơn.

Chúng ta đang sống trong một xã hội mà các chính sách công ngày càng tác động trực tiếp đến đời sống cá nhân – từ bảng lương đến bảo hiểm y tế, từ nghỉ thai sản đến thất nghiệp. Nhưng nếu thế hệ công dân trẻ vẫn tiếp tục “mù mờ” trước thuế và bảo hiểm, thì trách nhiệm không chỉ thuộc về họ – mà còn là sự thiếu sót kéo dài của hệ thống giáo dục.