Người thầy “không bảng đen”, người làm báo “không biên giới”
Không chỉ là một nhà giáo, nhà cách mạng tiền bối, Đào Duy Anh còn là một nhà báo dấn thân trong những năm đầu tiên của thế kỷ XX. Ông từ bỏ nghề giáo để đồng hành cùng cụ Huỳnh Thúc Kháng sáng lập Báo Tiếng Dân – một trong những tờ báo đầu tiên tại Trung Kỳ, chủ trương cải cách, dấn thân, không xu phụ cường quyền, viết vì dân. Trong một giai đoạn mà việc in ấn, xuất bản, phát hành báo chí phải đương đầu với sự kiểm duyệt, đàn áp và thiếu thốn đủ đường, ông cùng các đồng chí đã tạo dựng được một mô hình “công ty báo chí hợp cổ” – kiểu tổ chức hiện đại sớm nhất thời đó.
Vượt xa khuôn khổ một nhà báo, Đào Duy Anh là người coi báo chí là phương tiện để khai dân trí, nâng tầm học thuật, và gieo những mầm mống tư tưởng cải cách. Việc ông mở Quan Hải tùng thư từ năm 1928 cho thấy ông đã ý thức rất rõ: báo chí không chỉ là công cụ tuyên truyền, mà còn là cánh cửa dẫn dắt xã hội đến với tri thức và tiến bộ.
Tư tưởng độc lập trong làm báo – giá trị sống còn giữa thời đại số hóa
Đào Duy Anh không chỉ là một học giả uyên bác, nhà cách mạng tiền bối mà còn là một nhà báo đi trước thời đại. Ông chọn rẽ ngang từ con đường giáo dục truyền thống để dấn thân vào mặt trận báo chí trong thời điểm đất nước còn chìm trong đêm dài thực dân. Khi cùng cụ Huỳnh Thúc Kháng sáng lập Báo Tiếng Dân vào năm 1927, ông không chỉ viết báo – ông xây dựng cả một nền móng tư tưởng báo chí kiểu mới: trung thực, độc lập, phụng sự dân chúng chứ không chạy theo xu hướng quyền lực hay lợi ích.
Không có bảng đen, bục giảng hay giáo trình, Đào Duy Anh “dạy” thế hệ mình và hậu thế bằng từng bài viết, từng bản in, từng tư tưởng cải cách mà ông góp phần kiến tạo. Khi mà công cụ truyền bá tri thức bị giới hạn bởi kiểm duyệt và kiểm soát, ông vẫn tìm cách đưa những tinh hoa học thuật và tư tưởng tiến bộ vào đời sống bằng mô hình “Quan Hải tùng thư” – một nhà xuất bản tiên phong cho việc phổ cập tri thức đến đại chúng, nhất là tầng lớp trí thức trẻ Việt Nam đầu thế kỷ XX.
Ông làm báo không biên giới – theo đúng nghĩa rộng và sâu. Biên giới ở đây không chỉ là khoảng cách địa lý hay rào cản chính trị, mà còn là giới hạn của một thời kỳ bị bóp nghẹt tư tưởng. Trong điều kiện cực kỳ thiếu thốn về phương tiện và nguy hiểm về chính trị, ông cùng các cộng sự vẫn ra báo, in sách, mở nhà in và tổ chức phát hành một cách bài bản – điều mà ít ai tưởng tượng nổi trong thời đại đó.
Có thể nói, Đào Duy Anh chính là hình mẫu của một người làm báo luôn vượt lên khỏi những ranh giới hữu hình và vô hình để đưa báo chí trở thành công cụ thức tỉnh, khai sáng và nâng tầm dân trí. Di sản ấy, đến hôm nay, vẫn là ngọn đèn soi đường cho không ít nhà báo trẻ đang loay hoay tìm lại bản sắc nghề nghiệp giữa thời đại truyền thông ảo, tin giả và ranh giới mờ nhạt giữa thông tin và giải trí.
Một thế kỷ trôi qua – còn lại một hạt giống tinh thần
Tại hội thảo kỷ niệm 120 năm ngày sinh của ông vào năm 2024, giới học thuật khẳng định những đóng góp lớn của Đào Duy Anh cho cách mạng và học thuật nước nhà. Nhưng điều đáng quý là: ông không để lại sự nghiệp bằng lời hô hào, mà bằng hành động cụ thể – từ xây nhà in, làm tòa soạn, ra báo, cho đến nghiên cứu, viết sách và định hình lại cách tiếp cận văn hóa – lịch sử dân tộc bằng con mắt khoa học.
Chúng ta có thể học được nhiều điều từ ông, nhưng điều quý nhất, có lẽ là khát vọng bền bỉ: dùng báo chí để đánh thức xã hội, thức tỉnh lương tri và lan tỏa tri thức. Đó là điều báo chí hôm nay vẫn đang đi tìm, giữa cơn khủng hoảng lòng tin, giữa những nhiễu loạn truyền thông và giữa bối cảnh phải chạy đua với máy móc, AI và những thuật toán phi cảm xúc.
