Những ngày đầu xuân trong cái se sắt lạnh, có dịp về xã bản Lùm Nưa (xã Vạn Xuân) được nghe câu chuyện của các bậc cao niên kể cho con cháu câu chuyện về nàng Han - một người con gái xinh đẹp, đoan trang, tài giỏi, dũng khí...
Tương truyền rằng, ở đất Chiềng Ván xưa, trong một gia đình có hai chị em xinh đẹp như những đóa hoa ban rừng. Cô em đẹp người, ngoan nết, e ấp, dịu dàng. Nàng có mái tóc đen chảy dài như dòng suối và hương thơm lạ kỳ khiến cho trong bản, ngoài Mường đâu đâu cũng nức tiếng ngợi khen. Người chị tên là nàng Han, không chỉ đẹp người, ngoan nết mà còn rất thông minh và có tài võ nghệ hơn người.
Đến độ tuổi trăng tròn, nàng Han thường cưỡi ngựa theo trai Mường vào rừng săn bắn muông thú. Nàng bắn đâu trúng đấy. Nghe tài cưỡi ngựa, bắn cung, múa gươm của nàng, con trai các bản trên, Mường dưới đua nhau đến đua tài nhưng tất cả họ đều thua cuộc.
Cuộc sống thanh bình không được bao lâu, bọn giặc kéo đến cướp bóc, hoành hành nhân dân trong Mường. Lệnh vua ở kinh kỳ truyền đi khắp các bản phải tìm cho được người tài giỏi để diệt giặc giúp dân, giúp nước. Nghe lệnh vua ban, nàng Han thưa với bố mẹ cho nàng được giúp vua diệt giặc, giữ yên bản, vui Mường. Bố mẹ nàng không đồng ý, bởi nàng Han là con gái. Không chịu cảnh nhìn thấy dân trong Mường bị đe dọa, cướp bóc, hãm hiếp, nàng Han đã đóng giả trai đến gặp Tạo Mường xin đi dẹp giặc.
Không biết nàng là gái, Tạo Mường ân cần tiếp đón và thử tài cung kiếm như những võ sĩ khác. Trước mặt văn võ bá quan triều đình, nàng trổ tài cung kiếm, ai ai cũng tán phục. Vua ra lệnh ban cho nàng thống lĩnh một đội quân trở về chiến đấu tại chính vùng rừng núi quê nhà, bảo vệ bản Mường. Nàng Han thống lĩnh đội quân trở về quê hương, ngày đêm tập luyện, canh giữ bản làng. Nàng ra quân trận nào thắng trận đó. Không bao lâu, bản làng lại trở nên yên bình, đầm ấm.
Sau khi đánh tan quân giặc, nàng ra hang Mường có dòng suối Nhồng cho ngựa uống nước rồi tắm rửa, vô tình nàng bị lộ thân phận nữ nhi. Bỗng đâu đám tàn binh giặc từ đâu bất ngờ xông tới, chúng trêu chọc khiến nàng vừa tức giận vừa hổ thẹn, vung gươm diệt giặc rồi cả mình và ngựa phi thẳng lên đỉnh núi Phả Thăm rồi bay về trời, để lại hình ngựa đá in trên đỉnh núi Phả Thăm.
Để tưởng nhớ công ơn của người con gái dũng cảm diệt giặc giúp bản Mường, vừa là để mọi người trong bản đoàn kết, giúp đỡ tương trợ lẫn nhau, bắt đầu từ sáng mùng 5 Tết lễ hội Nàng Han lại được nhân dân trong vùng tổ chức long trọng.
Lễ hội Nàng Han diễn ra dịp đầu xuân thu hút đông đảo người dân đến dự.
Trong phần chuẩn bị lễ vật của lễ hội Nàng Han phải có một con trâu trắng. Nếu không có trâu trắng thì có thể thay bằng con dê, một con lợn, một con chó, 13 chai rượu, 2 chĩnh rượu cần và vài chục con ngan vịt, gạo nếp. Số lễ vật này làm thành 13 mâm lễ. Một mâm lễ tại đền thờ gia tộc họ Cầm Bá, báo với ông tổ họ Cầm Bá xin phép cho con cháu bản Lùm Nưa được mở lễ hội Nàng Han. 10 mâm lễ và 1 chĩnh rượu đặt trong hang Mường. Hai mâm lễ dành cho các bà tày làm lễ cầm vía ban lộc và buộc chỉ ngũ sắc cho những người dự lễ tại bản. Một chĩnh rượu cần để làm lễ rượu cần tại bản.
Lễ vật đặt tại hương án (được làm bằng tre nứa có 3 tầng) trong hang Mường, xếp thành 4 bậc hướng về tượng đá hình nàng Han trên vách hang Mường. Trong 10 mâm lễ có 1 số mâm được đan bằng nứa thưa hình vuông dưới lót lá chuối rồi đặt lễ vật lên trên với các vị trí sắp đặt khác nhau. Trong đó, lễ vật một chĩnh rượu cần được người Thái rất quý trọng. Rượu cần là biểu hiện sự tinh túy của nước. Rượu cần và nước trở thành phẩm vật quý dâng lên thần linh của người Thái...
Chủ lễ là 4 bà tày trong đó có một bà tày gốc - người chuyên lo tổ chức lễ xứa pha thờ trời trên Phả Thăm. Còn có 3 bà tày phụ giúp cho bà tày gốc việc tế lễ tại hang Mường, đại lễ cầm vía và đại lễ rượu cần. Sau khi tế lễ tại hang Mường kết thúc, các bà tày làm lễ tạ ơn tại bản, cuối cùng là ban lộc và buộc chỉ ngũ sắc cầu may cầu phúc cho những người dự lễ.
Ngoài tưởng nhớ công ơn của nàng Han đã giúp dân bản đánh giặc thì đây cũng là dịp để các đôi trai gái trong Mường cùng nhau nhảy sạp, hẹn hò, múa Cá Sa (hát múa quanh cây hoa)...
