Tỉnh Kiên Giang là một trong những địa phương có bề dày lịch sử và vị trí chiến lược quan trọng ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Trải qua nhiều giai đoạn biến động, từ thời kỳ mở đất cho đến hiện đại hóa, Kiên Giang từng bước vươn lên trở thành một trong những trung tâm phát triển kinh tế, du lịch, quốc phòng của khu vực phía Nam.
Hình thành từ thế kỷ XVIII
Vào năm 1757, vùng đất Kiên Giang khi ấy là một đạo trực thuộc trấn Hà Tiên, do Mạc Thiên Tích thành lập. Khu vực Rạch Giá lúc bấy giờ còn là vùng đất hoang sơ ven biển, được dòng họ Mạc khai phá và mở mang. Qua thời gian, khu vực dần định hình thành đơn vị hành chính có vai trò quan trọng ở phương Nam.
Từ đạo đến huyện Kiên Giang
Đến năm 1808, dưới thời nhà Nguyễn, đạo Kiên Giang được đổi thành huyện Kiên Giang. Tên gọi phản ánh vị trí địa lý đặc biệt của vùng đất này – nơi ngã ba sông, giáp biển, thuận lợi cho giao thương và mở rộng vùng kinh tế.
Giai đoạn triều Nguyễn: Hà Tiên – trung tâm hành chính
Năm 1832, vua Minh Mạng cho thành lập tỉnh Hà Tiên, một trong Nam Kỳ lục tỉnh, gồm phủ Quan Biên và tám huyện, trong đó có huyện Kiên Giang – khu vực Rạch Giá ngày nay. Đến thời vua Tự Đức, tỉnh Hà Tiên được tổ chức lại gồm ba huyện chính: Hà Châu, Kiên Giang và Long Xuyên. Huyện Kiên Giang gồm 66 làng xã, đóng vai trò là trung tâm khai thác và phát triển vùng biển Tây.
Thời kỳ Pháp thuộc: chia tách và tái lập
Ngày 15/6/1867, thực dân Pháp chiếm đóng tỉnh Hà Tiên, lập hạt Thanh tra Kiên Giang, sau đổi thành hạt Rạch Giá. Hai khu vực Rạch Giá và Hà Tiên bị tách riêng thành các hạt tham biện độc lập. Đến năm 1900, hai hạt chính thức trở thành tỉnh Rạch Giá và tỉnh Hà Tiên.
Trong thập niên 1920-1930, Pháp tổ chức lại hành chính, thành lập thị xã Rạch Giá (1928) và nâng cấp lên thành phố (1934). Tỉnh Hà Tiên cũng được phục hồi từ năm 1924 với bốn quận trực thuộc.
Giai đoạn chiến tranh và kháng chiến
Sau Cách mạng Tháng Tám 1945, chính quyền kháng chiến đã tiến hành cải cách hành chính, xóa cấp tổng, thay quận bằng huyện. Trong thời gian kháng chiến chống Pháp và sau này là chống Mỹ, tỉnh Rạch Giá nhiều lần được sáp nhập và chia tách. Năm 1954, lực lượng Việt Minh tái lập tỉnh Rạch Giá, đồng thời phục hồi tỉnh Hà Tiên.
Từ năm 1956 đến 1975: Tái cấu trúc hành chính
Năm 1956, chính quyền Việt Nam Cộng hòa sáp nhập tỉnh Hà Tiên vào Rạch Giá, đặt tên chung là tỉnh Kiên Giang. Trong giai đoạn này, hàng loạt đơn vị hành chính cấp quận được thành lập mới để phục vụ quản lý. Đến năm 1970, Rạch Giá được tái lập thành thị xã tự trị. Trong khi đó, chính quyền cách mạng vẫn giữ nguyên tên tỉnh Rạch Giá cùng các huyện trực thuộc.
Bản đồ hành chính Tỉnh Kiên Giang
Sau năm 1975: Kiên Giang thời kỳ thống nhất
Sau ngày đất nước thống nhất, năm 1976, tỉnh Kiên Giang được thành lập dựa trên địa bàn tỉnh Rạch Giá cũ và ba huyện từ tỉnh Long Châu Hà. Các đơn vị hành chính được tái cấu trúc, thành lập thêm nhiều huyện mới như Hòn Đất (1978), Kiên Hải (1983), An Minh (1986).
Năm 1998, thị xã Hà Tiên được thành lập. Một năm sau, huyện Hà Tiên được đổi tên thành Kiên Lương. Năm 2005, Rạch Giá chính thức trở thành thành phố. Huyện U Minh Thượng được thành lập năm 2007, và huyện Giang Thành được chia tách từ Kiên Lương năm 2009.
Vươn lên đô thị loại I
Năm 2014, hai đô thị Rạch Giá và Phú Quốc được công nhận đạt tiêu chuẩn đô thị loại II. Năm 2018, Hà Tiên chính thức trở thành thành phố. Năm 2021, Phú Quốc được nâng cấp trở thành thành phố biển đảo đầu tiên của Việt Nam.
Đặc biệt, đến năm 2025, cả hai thành phố Rạch Giá và Phú Quốc đều được công nhận là đô thị loại I. Đây là dấu mốc thể hiện sự phát triển mạnh mẽ và toàn diện của tỉnh Kiên Giang trên các lĩnh vực kinh tế, xã hội, du lịch và quốc phòng – an ninh.
Hiện nay, tỉnh Kiên Giang gồm ba thành phố trực thuộc (Rạch Giá, Hà Tiên, Phú Quốc) và 12 huyện, giữ vai trò then chốt trong chiến lược phát triển vùng Tây Nam Bộ của cả nước.
