Văn học vùng biên: Lựa chọn không quen – nhưng không ngẫu nhiên
Phần đọc hiểu và nghị luận văn học của đề thi năm nay sử dụng trích đoạn trong truyện ngắn "Những vùng trời khác nhau" của Nguyễn Minh Châu – một tác phẩm ít được biết đến hơn so với những “tên tuổi lớn” trong sách giáo khoa hiện hành. Đây là điểm bất ngờ đầu tiên, và cũng là điểm có thể gợi ra nhiều tầng thông điệp.
Nguyễn Minh Châu được xem là người mở đường cho tư duy phản biện trong văn học thời hậu chiến. Vẫn là lựa chọn tác phẩm của ông nhưng không phải qua tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” quen thuộc, mà là một đoạn văn gợi nhiều chiều suy nghĩ về sự khác biệt số phận, địa lý và tâm lý giữa các nhân vật, khiến đề bài trở nên đặc biệt.
Câu chuyện về hai con người sống trong hai “vùng trời” khác nhau – một nơi khói lửa, một nơi thanh bình – không chỉ là một tình huống văn chương, mà là một ẩn dụ giàu tính thời sự. Nó đặt ra câu hỏi: Làm thế nào để các vùng trải nghiệm khác biệt ấy cùng quy tụ về một ý thức công dân thống nhất?
Từ cảm xúc cá nhân đến bản sắc công dân
Nếu như phần nghị luận văn học cho phép học sinh tiếp cận vấn đề dưới lăng kính nhân vật và nghệ thuật tự sự, thì phần nghị luận xã hội mở rộng không gian suy nghĩ hơn nữa. Câu nói được yêu cầu bàn luận: “Vùng trời quê hương nào cũng là bầu trời Tổ quốc” – thoạt nghe như một phát biểu cảm tính, nhưng khi đặt trong bối cảnh hiện đại, nó trở thành một tuyên ngôn tinh tế về bản sắc, chủ quyền và tính thống nhất trong đa dạng.
Ở đây, người học không bị ép buộc phải viết về “tổ quốc” theo kiểu khuôn sáo. Các em có thể xuất phát từ chính vùng đất mình đang sống: một miền núi mù sương, một thị trấn ven biển, hay một vùng quê xa xôi. Từ không gian ấy, các em có thể nhìn về tổ quốc bằng chính nhãn quan cá nhân của mình – điều mà không phải đề thi nào cũng mở lối.
Một bước chuyển mình trong tư duy ra đề: Không phô trương nhưng đầy chủ ý
Trong nhiều năm, đề thi Ngữ văn bị đánh giá là an toàn, thậm chí đôi lúc “thiếu cảm hứng”. Nhưng năm 2025, sự thay đổi không nằm ở kỹ thuật đề thi, mà nằm ở thái độ đối với học sinh và vai trò của văn chương trong đời sống. Thay vì kiểm tra khả năng nhớ nội dung tác phẩm hay ghi nhớ các luận điểm mẫu, đề thi năm nay buộc học sinh phải đọc kỹ, hiểu sâu và tự suy nghĩ. Không còn vùng an toàn của sách giáo khoa, không còn những bài học đạo đức được lặp lại, các em phải thực sự vận dụng tư duy để phân tích, liên hệ và phản ánh.
Đặc biệt, bằng cách đưa hình ảnh "vùng trời quê hương" vào phần nghị luận xã hội, đề thi đã nâng một hình ảnh thơ mộng thành một khái niệm chính trị – văn hóa, mở ra không gian liên tưởng rộng lớn: từ chủ quyền lãnh thổ, đến sự đoàn kết dân tộc, đến ý thức cá nhân trong một tập thể chung.
Một cơ hội để học sinh vùng xa “lên tiếng bằng chính giọng nói của mình”
Trong cách chọn ngữ liệu và chủ đề, đề Văn năm nay cũng vô hình trung tạo ra một sân chơi công bằng hơn cho học sinh ở vùng sâu – vùng xa – vùng biên. Những học sinh từng cảm thấy xa lạ với đề văn về “thành phố”, “nhịp sống công nghiệp”, “áp lực hiện đại”… nay có thể viết về chính không gian sống của mình – như một phần không thể thiếu của Tổ quốc.
Tổ quốc, dưới góc nhìn của đề thi, không còn là một khái niệm trừu tượng hay bài học đạo lý, mà là một điều rất gần, rất thật, có thể nhìn thấy qua cửa sổ lớp học, qua ngọn núi sau nhà, hoặc bầu trời mà các em ngẩng lên mỗi sáng. Không phải ngẫu nhiên mà một đề thi lại gây suy nghĩ nhiều đến vậy. Trong một giai đoạn mà đất nước đứng trước nhiều thách thức – cả bên ngoài lẫn nội tại – thì việc giáo dục thế hệ trẻ có thể nhìn thấy Tổ quốc trong từng “vùng trời” nhỏ bé quanh mình chính là cách để xây dựng một căn cước công dân bền vững.
Văn học – một lần nữa – trở lại với vai trò vốn có: không chỉ là nghệ thuật ngôn từ, mà là công cụ để hình thành tư duy, bản lĩnh và tình yêu đất nước – theo một cách không khuôn mẫu, không áp đặt, nhưng sâu sắc và bền lâu.
