Đồ gốm đóng vai trò quan trọng trong mọi lĩnh vực đời sống vật chất và tinh thần của người Việt với nhiều nền văn hóa gồm Tiền sử và Sơ sử như văn hóa Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun , Bàu Tró… Trong đó văn hóa Phùng Nguyên được coi là nổi bật, bởi trình độ chế tác đồ gốm đạt đến đỉnh cao về nghệ thuật và kỹ thuật, được phân bố ở các địa điểm, thuộc các tỉnh: Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Sơn Tây, Bắc Ninh…,nhưng tập trung nhiều nhất ở lưu vực sông Hồng, sông Đà, sông Lô và sông Thao…
Gốm Phùng Nguyên có những giá trị, đặc sắc, trong đó nghệ thuật tạo dáng đồ gốm đóng vai trò then chốt.
Khu di chỉ Phùng Nguyên nằm trên hai gò đất cao là gò Ếch và gò Nhà Gia ở cánh đồng Giộc Chầu của làng Phùng Nguyên (tên cũ là làng Cổ Nhuế, tên Việt cổ là Kẻ Nội), là một trong 3 thôn (Phùng Nguyên, Hữu Bổ và Sơn Lưu) của xã Kinh Kệ, tổng Sơn Dương, phủ Lâm Thao, thuộc phần đất Phong Châu, nay là huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ. Sau Cách mạng tháng Tám 1945, đổi thành xã Xứ Nhu. Năm 1960, đổi lại tên cũ là Phùng Nguyên.
Theo các nhà khoa học, văn hóa Phùng Nguyên trên đất Phú Thọ có đến 26 địa điểm gốm Phùng Nguyên: gò Ghẹ, gò Dạ, đồi Giàm, gò Thành Dền, Chùa Rần, gò Bông và gò Mồng…
Cùng song song tồn tại và phát triển với nền văn hóa Phùng Nguyên là các nền văn hóa Hà Giang, Mai Pha (Lạng Sơn) Hạ Long (Quảng Ninh), các nhóm di tích: gò Mả Đống, gò Con Lợn, gò Chân Tiên…Những nền văn hóa này đều có nét tương đồng vớ văn hóa Phùng Nguyên, nên được xếp thuộc văn hóa Phùng Nguyên.
Các nhà nghiên cứu khảo cổ còn cho biết văn hóa gốm Phùng Nguyên có cách nay 4.000 năm. Các hiện vật gốm được phát hiện tại di chỉ Phùng Nguyên rất đa dạng, phong phú. Các hoa văn trang trí trên hiện vật gốm Phùng Nguyên cực kỳ tinh xảo, và đối xứng. Các hoa văn đó phản ảnh trình độ tư duy của con người thời kỳ này phát triển khá phức tạp. Với các hoa văn đường thẳng, chấm tròn đồng tâm hoặc hoa văn chữ S, sóng nước, hoa văn thừng, hoa văn chải, hình học (hình vuông, tam giác, chữ nhật, ô trám…), thường được trang trí trên thân, đáy, mép miệng đồ gốm. Các loại hoa văn còn lại được trang trí chủ yếu trên gốm mịn và gốm rất mịn, trên các đồ gốm có kích thước nhỏ.
Nồi với hoa văn khắc vạch hình học.
Đặc biệt có một số hoa văn chỉ có trên đồ gốm Phùng Nguyên, đó là hoa văn khắc vạch trên nền hoa văn thừng, hoa văn chải hay hoa văn in đập với những đường nét phóng khoáng.
Nồi với kỹ thuật miết láng, hoa văn đối xứng trục.
Người Phùng Nguyên chủ yếu làm nghề nông, chăn nuôi, nhưng họ còn có nghề chế tác đồ gốm. Đồ gốm Phùng Nguyên rất độc đáo, từ khâu làm đất, tạo dáng đến trang trí hoa văn. Do sinh sống ven sông, nơi có nguồn nguyên liệu đất sét dồi dào, nên nghề gốm Phùng Nguyên phát triển mạnh, đạt trình độ kỹ thuật cao. Người Phùng Nguyên dùng bàn xoay để tạo dáng gốm. Đây là loại kỹ thuật mới mà trước nó hầu như chưa một ai biết.
Kỹ thuật tạo dáng gốm của người thợ Phùng Nguyên là một trong những kỹ thuật cơ bản nhất. Họ rất tâm đắc với câu ngạn ngữ nói về nghề gốm “Nhất dáng, nhì xương, tam men, tứ trí”, để đánh giá chất lượng của sản phẩm gốm. Điều đó cho thấy, người thợ Phùng Nguyên coi nghệ thuật tạo dáng “đứng vị trí hàng đầu, là cái cốt lõi của sản phẩm gốm”. Nghệ thuật tạo dáng gốm là sự kết hợp của đường nét, mảng, khối của nghệ thuật tạo hình, trong không gian 3 chiều thông qua chất liệu đất sét đã được nhào nặn kỹ lưỡng.
Sản phẩm gốm Phùng Nguyên có thể chia thành 3 loại chính:
-Đồ đựng, đun nấu: nồi, vò, chõ, hũ, bình…
-Đồ phục vụ sinh hoạt: âu, bát, đĩa, mâm bồng…
-Đồ dùng sản xuất: dọi xe chỉ, chì lưới đánh cá, chạc gốm…
Đặc điểm chung của gốm thô (mộc), gốm nung Phùng Nguyên là xương gốm mõng, đều đặn, bề mặt gốm được tạo một lớp áo mịn, mầu đen, miết bóng. Kỹ thuật tạo nên chất liệu này hầu như chưa xuất hiện trước và sau Phùng Nguyên, tạo nên sự khác biệt với các loại gốm khác.
Thợ gốm Phùng Nguyên đã tạo được dáng các sản phẩm có kích thước lớn, phức tạp bằng cách chế tác riêng từng bộ phận: miệng, cổ, thân, đáy và đế trên bàn xoay, chờ các bộ phận đó khô, đủ độ cứng, sẽ ghép lại với nhau, tạo thành sản phẩm hoàn chỉnh.
Kỹ thuật tạo dáng theo 4 khâu: Tạo dáng miệng, cổ, thân thành một khối, thực hiện một lần, sau đó tạo dáng chân đế. Rồi chắp gắn phần miệng, cổ và thân với chân đế. Tiếp đó gắn thêm phần miệng đủ độ loe và đáy.
Đặc trưng nhất các loại gốm dùng để đựng chia là 3 loại:
-Loại miệng rộng, thân thẳng hơi phình, phần đáy thường có hình nón cụt
làm cho đế vững chắc.
Loại để nấu: miệng thu nhỏ, thân phình ra, đế tròn.
-Loại dùng cho sinh hoạt: bát, đĩa, cốc, được làm mỏng hơn, miệng loe rộng,
thân thót lại, để cầm nắm dễ dàng, đế rộng để đặt vững vàng.
Gốm Phùng Nguyên được chia thành 3 giai đoạn:
-Giai đoạn sớm: thuộc các địa chỉ: gò Bông, gò Hện, Đồng Chỗ. Gốm được
tạo dáng kích thước nhỏ, thành mỏng, mịn.
-Giai đoạn điển hình: thuộc các di chỉ: Phùng Nguyên, xóm Dền, An Đạo.
Gốm được tạo dáng đặc trưng mịn, miệng gốm đắp dày hơn gốm giai đoạn sớm, thành miệng phẳng, miệng loe, đứng hoặc khum, kích thước lớn hơn gốm giai đoạn trước.
-Giai đoạn muộn: thuộc di chỉ Lũng Hòa, tỉnh Vĩnh Phúc. Gốm có thành
miệng mỏng, mịn, nhưng độ kỹ lưỡng, trau chuốt của các thời kỳ trước, hầu như bị lãng quên, mà thay vào đó là các chất liệu thô, xù xì hơn, mầu sắc xám mốc là chủ đạo. Đồ gốm với miệng loe và cong đơn giản chiếm đa số.
Về nghệ thuật tạo dáng đồ gốm Phùng Nguyên, đáng chú ý nhất là;
-Nghệ thuật tạo dáng nồi gốm: hình dáng nồi được tạo dáng nhiều kiểu khác
nhau rất phong phú và đa dạng, có loại to, nhỏ, loại nông, sâu, loại miệng loe, khum, miệng thành dày, thành mỏng, loại bụng bẹt, bụng tròn… Dáng nồi phần thân phình căng tròn, có đáy lồi, hoặc hơi phẳng, phần cổ hơi thắt lại, miệng vuốt thẳng với thân, tạo cho nồi vững chắc, khỏe. Ngoài ra còn có một loại nồi có chân.
Người Phùng Nguyên mang tính thực dụng cao, do vậy khi tạo dáng sản phẩm, họ thường chú ý đến kết cấu bên ngoài phù hợp với đời sống sinh hoạt như: chứa đựng được nhiều, miệng rộng để cho đồ vật vào và lấy ra dễ dàng, phần miệng cong vòng chữ U, thành miệng hơi cao, nhằm tránh thức ăn khi nấu sôi tràn ra ngoài.
Cách tạo dáng nồi gốm Phùng Nguyên khác nồi gốm cổ Đồng Đậu. Dáng nồi Đồng Đậu cong vòng chữ U lên thành miệng, thắt mạnh phần cổ, không thuôn cong vuốt hình chữ V mềm mại như nồi Phùng Nguyên.
Nghệ thuật tạo dáng thố gốm: Dáng một chiếc thố đựng thông thường có dạng hình trụ, miệng loe, người thợ Phùng Nguyên, đã tạo cho nó sự cân bằng thanh thoát hiếm có. Dáng thố là một khối trụ thu nhỏ phần đáy. Thố được tạo dáng rất công phu, tỉ mỉ từng phần, một cách rõ nét, bắt đầu từ phần miệng, thân đáy, vành miệng, vành đáy … tất cả đều được thể hiện khéo léo, nuột nà, sắc sảo. Các nhà khoa học cho rằng thố gốm Phùng Nguyên là “dạng đồ gốm đẹp nhất, tiêu biểu nhất và độc đáo nhất của văn hóa gốm Phùng Hưng”.
Thố cao 20 cm, miệng loe.
-Nghệ thuật tạo dáng bình gốm: Bình gốm Phùng Nguyên có nhiều kiểu dáng
khác nhau được chế tác kỹ lưỡng, tỉ mỉ nhất là loại đồ đựng có hình dáng đặc biệt nhưng rất phổ biến như: bình miệng loe, có cổ, đáy tròn, bình dạng lẵng hoa với tỷ lệ cân bằng hợp lý giữa chiều cao và chiều ngang lớn nhất.
Bình gốm Phùng Nguyên tạo dáng thường có 3 phần: miệng, thân và đế, được người thợ Phùng Nguyên tạo dáng khá cầu kỳ, cẩn thận, mang đặc điểm chung là vành miệng tròn, mép miệng có độ dày đều đặn, giữa miệng và cổ không có sự phân biệt rõ ràng, từ mép miệng được chuốt cong vòng xuống và choãi rộng phình ra phía thân và thu hẹp dần xuống phía đáy. Đặc biệt một số mẫu bình gợi liên tưởng đến các loại hoa quả, củ trong thiên nhiên. Đây là thủ pháp tạo hình được thợ gốm Phùng Nguyên thích thú thể hiện bởi cùng một lúc có thể tái tạo được nhiều dáng bình.
Nghệ thuật tạọ dáng bát gốm: Bát bồng Phùng Nguyên được làm từ đất sét mịn, được tạo dáng rất thanh thoát, miệng loe rộng, thân phình căng tròn, khum cong phía đế nối xuống có chân, không có vành, chân đế dài, có thể cao hay thấp mềm mại, được chuốt cầu kỳ, tỷ mỉ.
Nghệ thuật tạo dáng chạc gốm: Chạc gốm là đồ dùng có liên quan đến tín ngưỡng của người nguyên thủy. Chạc gốm Phùng Nguyên đa phần có trang trí hoa văn, ít hoa văn vạch. Phần trên của chạc gốm hình phễu nối với phần thân phình to dần xuống dưới đáy, có chân đứng và có nhánh phụ chìa ra, cũng có loại chạc gốm nhánh phụ được uốn cong tròn như cái quai, trông rất độc đáo
Các loại hoa văn trang trí trên gốm Phùng Nguyên: Đỉnh cao của hoa văn gốm Phùng Nguyên là các hoa văn khắc vạch chấm dài, phức tạp, đối xứng sinh động.
Phương pháp tạo hình hoa văn trang trí trên gốm Phùng Nguyên có bước chuyển đổi rõ rệt qua 3 giai đoạn:
-Giai đoạn sớm: lối in lăn kết hợp với khắc vạch được sử dụng rộng rãi.
-Giai đoạn điển hình: lối khắc vạch in lăn dần dần được thay thế bằng khắc
vạch in chấm.
-Giai đoạn muộn: lối trang trí hoa văn khuông nhạc và hoa văn thừng to, thô
chiếm vị trí chủ đạo.
Những đồ án hoa văn này thể hiện trình độ khéo léo của người thợ gốm Phùng Nguyên, chỉ bằng hai bàn tay và những dụng cụ tạo hoa văn thô sơ như những chiếc que đầu nhọn, để tạo vạch thành những đồ án phức tạp, nhưng không rườm rà, mà cân đối, lại không cứng nhắc mà mềm mại.
Các hoa văn trên gốm Phùng Nguyên còn thể hiện rõ trình độ tư duy khoa học của người thợ gốm thời bấy giờ. Không phải ngẫu nhiên mà người thợ gốm Phùng Nguyên có thể hiểu được sự cân đối, quy luật đối xứng. Có thể do họ quan sát kỹ những hiện tượng có sẵn trong thiên nhiên, trong con người, trong cuộc sống hằng ngày, mà nảy ra ý tưởng về đối xứng để vận dụng vào thao tác tạo hoa văn trên gốm chăng?
Các nhà khoa học nghiên cứu về hoa văn trang trí trên gốm Phùng Nguyên cho rằng: họa tiết khắc vạch hình chữ S chiếm vị trí chủ đạo. Theo thống kê có đến 30 mô týp hoa văn chữ S. Chữ S thường được khắc nét đôi thành một hay hai hàng ngang ở giữa những đường chỉ chìm tạo thành một băng hoa văn. Những băng hoa văn này không đứng đơn độc, mà thường có các vành hoa văn chấm dài, vành hoa văn hình giun, vành vòng tròn cuống rạ, vành các đoạn thẳng song song… tạo thành những đồ án sinh động, lấy chữ S làm trung tâm, làm họa tiết chính.
Cũng cần nói thêm rằng đỉnh cao của hoa văn gốm Phùng Nguyên chính là đồ án hoa văn khắc vạch chấm dài phức tạp, đối xứng sinh động. Số lượng hoa văn trang trí đối xứng trên gốm Phùng Nguyên chiếm đa số, phổ biến nhất là các họa tiết hình tam giác ngược chiều, trang trí thành băng vòng quanh cổ đồ gốm. Trong các hình tam giác thường có khắc những đường cong, đoạn thẳng, tạo thành những đồ án đối xứng qua đường cao của tam giác, tạo nên những hình tam giác đóng kín hoặc hở. Những đối xứng kiểu này được gọi là đối xứng gương, một kiểu đối xứng khá phổ biến, và còn được gọi đối xứng lưỡng trắc. Viền quanh tam giác là những hàng chấm dài đều. Phía trên và dưới có những đường chỉ chìm song song đều nhau làm nên đồ án hình tam giác.
Các hoa văn trang trí trên gốm Phùng Nguyên còn có kiểu đối xứng trục và đối xứng tịnh tiến. Đối xứng trục, còn gọi đối xứng quay: Đối xứng trục có những bộ phận bằng nhau và giống nhau, nhưng không thể chồng khít lên nhau. Những bộ phận bằng nhau và giống nhau đó chỉ có thể chồng lên nhau khi ta quay một trục thẳng góc với mặt phẳng của hình đó. Còn đối xứng tịnh tiến là các dải hoa văn gồm, các họa tiết không có đối xứng gương và cũng không có đối xứng trục, nhưng chúng được lặp lại trên một dải và chúng có thể chồng lên nhau bằng cách trượt theo một hướng.
Hoa văn trang trí trên gốm Phùng Nguyên mãi mãi là đỉnh cao trong kỹ thuật và là thủ pháp trang trí trên gốm thời Tiền – Sơ sử Việt Nam./.
