Từ thực tế phát triển toàn cầu, nông nghiệp gia đình đã chứng tỏ là phương thức sản xuất mang lại hiệu quả cao so với những mô hình sử dụng lao động làm thuê hoặc lao động tập thể. Trong chương trình của Liên hợp Quốc về “ Thập kỷ Nông nghiệp gia đình 2019-2028”, Tổ chức lương Nông (FAO) nhìn nhận : Nông dân gia đình sẽ trở thành tác nhân tạo ra và duy trì hệ thống thực phẩm, góp phần đảm bảo thực hiện thành công các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs).
Thực hiện Nghị Quyết số 13-NQ/TW ngày 18 tháng 3 năm 2002 của Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam về tiếp tục đổi mới, phát triển nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể; nông dân châu thổ sông Hồng đã tích cực thực thi Luật Hợp tác xã năm 2012, Theo đó, đã xây dựng được nhiều HTX hỗ trợ hiệu quả cho phát triển kinh tế hộ gia đình và mở ra triển vọng mới để tái cơ cấu và đổi mới sản xuất nông nghiệp phục vụ hội nhập sâu vào nền kinh tế toàn cầu.
Trên cơ sở phân tích đặc điểm nổi bật củả nông nghiệp gia đình, những nhân tố mới và các điển hình trong xây dựng HTX nông nghiệp kiểu mới ở vùng châu thổ sông Hồng,loạt bài viết sẽ đề cập tới những khía cạnh nổi bật để cùng trao đổi.
Thực trạng phát triển HTX nông nghiệp ở châu thổ sông Hồng
Sau nhiều biến động, về cơ bản nông dân châu thổ sông Hồng đã đi vào xây dựng kinh tế tập thể với những mô hình theo luật HTX năm 2012. Tính đến ngày 30 tháng 6 năm 2019, cả nước có trên 14.400 HTX nông nghiệp, riêng ĐBSH có hơn 3.600 HTX, chiếm 28%. Mặc dù có bước chuyển đổi ấn tượng, song ở trong vùng vẫn còn 7% số HTX nông nghiệp chưa đăng ký theo Luật 2012.
Phần lớn HTX nông nghiệp ở châu thổ sông Hồng đã tập trung vào làm dịch vụ, đăc biệt là những dịch vụ mang tính tập thể như thủy lợi, bảo vệ thực vật, chăm sóc gia súc gia cầm; cung cấp vật tư, phân bón… cho các hộ thành viên. Trung bình tài sản của các HTX nông nghiệp dao động từ 585 triệu đồng đến 1tỷ735 triệu đồng. Nhìn chung, việc góp vốn điều lệ của các thành viên HTX còn rất thấp. Với khả năng kinh doanh hiện có, doanh thu bình quân của HTX nông nghiệp trong năm 2018 đạt trên 1,5 tỷ đồng và lợi nhuận sau thuế đạt 113 triệu đồng. Lương bình quân của Giám đốc HTX đạt 2,7 triệu đồng/tháng và người lao động là 1,8 triệu đồng/tháng (Hồng Nhung 2019).
Đánh giá tình hình hoạt động của HTX nông nghiệp trong vùng, tại Hội nghị “Tham vấn tổ chức lại, tái cơ cấu HTX nông nghiệp hoạt động hiệu quả thấp vùng Đồng bằng sông Hồng (ĐBSH)” ngày 21 tháng 5 năm 2019, các đại biểu nhận xét, gần 15% (532 HTX) hoạt động kém hiệu quả. Đa phần những HTX hoạt động hiệu quả thấp có quy mô thôn hoặc liên thôn 340 HTX (63,91%) và cấp xã là 192 HTX (36,09%). Trong số này, có 163 HTX chờ giải thể, 369 HTX hoạt động nhưng gặp nhiều khó khăn về vốn, tín dụng, trình độ quản lý, đất đai, nhà xưởng…
Nhiều nhận xét cho rằng, việc khó nhất trong giải quyết HTX ngừng hoạt động là vấn đề pháp lý như nợ thuế và tài sản không chia. Mỗi HTX chỉ nợ vài triệu đồng nhưng không thể xóa bỏ được vì muốn xóa phải sửa Luật; tương tự là những tài sản không chia, trong đó có cả tài sản nhà nước. Quy trình giải thể HTX đòi hỏi phải họp hội đồng thành viên và ban quản trị nhưng hầu hết nhân sự của các HTX ngừng hoạt động không còn tâm huyết hoặc không còn ở lại địa phương.
Đối với HTX hoạt động với hiệu quả thấp, hầu hết đại biểu cho rằng, cần dựa vào kinh nghiệm của các mô hình nổi bật trong vùng và trên cơ sở của những hộ sản xuất kinh doanh hiệu quả để tập trung hỗ trợ củng cố tổ chức, nâng cao nội lực để từ đó đưa HTX đi lên. Để khắc phục khiếm khuyết, Hội nghị đã nhấn mạnh đến phương án tổ chức lại HTX nông nghiệp, tái cơ cấu sản xuất nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động và tối đa hóa lợi ích của thành viên. Theo đó, cần xác định và có tiêu chí phân loại HTX.
Nghiên cứu khảo sát tại địa bàn một số tỉnh trong vùng cho thấy: Thái bình là tỉnh sãn xuất lúa gạo lớn ở đồng bằng Sông Hồng, Tỉnh đạt được những kết quả khích lệ trong thực hiện Nghị quyết 13 NQ-TW về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể.
Trước ngày triển khai thực hiện luật HTX năm 2012, toàn tỉnh có 326 HTX nông nghiệp, cuối năm 2016, 100% đã hoàn thành việc tổ chức lại theo luật HTX năm 2012. Trong đó có 315 HTX tổ chức lại hoạt động, giải thể 2 HTX và tiến hành sáp nhập hợp nhất 9 HTX.
Từ 2016 đến nay, tỉnh thành lập mới 12 HTX và 1 liên hợp HTX nông dược với 4 HTX thành viên. Đến nay, toàn tỉnh có 327 HTX nông nghiệp với 413.566 hộ thành viên, bình quân 1 HTX nông nghiệp có trên 1.280 hộ với tổng vốn kinh doanh 925,27 triệu đồng, tạo đươc doanh thu hàng năm 1.441 triệu đồng và lãi bình quân 81,56 triệu đồng.
Về hoạt động sản xuất kinh doanh của HTX nông nghiệp, báo cáo ngày 22 tháng 8 năm 2019 của Chi Cục Phát triển Nông thôn Thái Bình cho biết, 100% HTX làm dịch vụ tưới tiêu nước, 96,8% làm dịch vụ KHKT, 95,6% làm dịch vụ BVTV, 79% làm dịch vụ cung ứng vật tư nông nghiệp, 75% làm dịch vụ tiêu thụ sản phẩm, chỉ có 8,6% làm dịch vụ giống kho lạnh. Qua đó, có thể thấy hoạt động chủ yếu của HTX nông nghiệp là làm dịch vụ phục vụ cho hoạt động sản xuất kinh doanh nông nghiêp của hộ nông dân.
Nét nổi bật trong hoạt động của HTX nông nghiệp ở Thái Bình là liên kết tiêu thụ nông sản. Trong tổng diện tích gieo trồng có hợp đồng tiêu thụ sản phẩm trên 10.000ha hàng năm, số hợp đồng liên kết HTX làm đại diện cho hộ thành viên chiếm trên 95%. Toàn tỉnh có 265 HTX nông nghiệp (trên 81%) tham gia liên kết sản xuất tiêu thụ sản phẩm với hơn 20 doanh nghiệp. Để đẩy mạnh phát triển chuỗi liên kết, Thái Bình đã thực hiện nhiều cơ chế hỗ trợ như: đầu tư cơ sở hạ tầng đồng ruộng để tạo vùng sản xuất tập trung với những cánh đồng mẫu lớn, hỗ trợ cứng hoá đường giao thông, trục chính nội đồng, kênh mương cấp 2,3, hỗ trợ hộ nông dân mua máy nông nghiệp, xây dựng mô hình liên kết sản xuất theo chuỗi… Theo đó, mô hình chuỗi liên kết sản xuất lúa giống giữa tập đoàn Thái Bình Seed với 23 HTX nông nghiệp đã đưa diên tích liên kết lên trên 2.600 ha, mang lại hiệu quả cao cho nhiều hộ nông dân. Mô hình liên kết chuỗi các sản phẩm nông dược, trà, rượu thảo dược… đã tổ chức hộ thành viên sản xuất, chế biến theo chuỗi giá trị khép kín từ hình thành vùng nguyên liệu đến thu mua, sơ chế biến, chiết suất tạo nguyên liệu cho sản xuất. Với diện tích trồng dược liêu trên 70 ha, mỗi năm HTX làm ra trên 200 tấn thảo dược thành phầm và tạo việc làm ổn định cho hàng trăm lao động.
Tổ chức xây dựng và phát triển các HTX nông nghiệp theo nguyên tắc của Luật HTX 2012 đã tạo những chuyển biến tích cực trong hoạt động sản xuất nông nghiệp. Thông qua HTX, nhiều hộ nông dân đã phát huy được quyền tự chủ, tự quyết định trong sản xuất kinh doanh. Những mô hình HTX với quy mô phù hợp với trình độ phát triển của hộ nông dân, mang lại hiệu quả cao đã tạo niềm tin và khích lệ nông dân trong vùng học tập làm theo.
Tỉnh Nam Định, một trong 2 địa phương cán đích xây dưng Nông thôn mới sớm nhất cả nước, đã có cách làm thiết thực và hiệu quả trong thực thi Luật HTX 2012. Tính đến 30 tháng 6 năm 2018, toàn tỉnh có 418 HTX với 73 HTX thành lập mới và đăng ký lại 83,3% trong số 402 HTX cần chuyển đổi theo Luật. Qua đó, Nam Định đã cơ bản hoàn thành việc tổ chức lại và chuyển đổi HTX theo Luật 2012.
Cũng như nhiều tỉnh ở vùng châu thổ sông Hồng, trong tổng số HTX hiện có, ngành nông nghiệp chiếm 77,8% . Đáng chú ý là, tổng số thành viên tham gia HTX trong tỉnh đã giảm xuống còn 392.845 bằng 68,3% so với năm 2013, giảm trên 82.147 thành viên, và số lao động làm việc thường xuyên là 4.630 người (giảm 1.006 người). Mặc dù số lượng thành viên và người làm việc thường xuyên trong HTX giảm mạnh, song tổng vốn hoạt động, doanh thu và lợi nhuận lại có xu thế gia tăng. Tổng vốn hoạt động của HTX toàn tỉnh đến 30 tháng 6 năm 2018 đạt 295.806,182 triệu đồng tăng 49% so với năm 2013; Doanh thu bình quân của HTX đạt 3.365 triêu/năm, tăng 13,8% và lợi nhuận bình quân lên 165 triệu đồng/năm, tăng 15,2% so với cung kỳ của năm 2013 (UBND tỉnh Nam Định 2019)
Thực hiện điều 54 của Luật HTX 2012 về giải thể HTX. Trong 3 năm triển khai thực hiện, Nam Định đã giải thể 76 HTX theo hình thức “Tổ chức Đại hội xã viên kết thúc nhiệm kỳ cũ, ra Nghị quyết giải thể HTX cũ, sau đó từng bước thành lập HTX theo Luật HTX 2012”. Trong đó, huyện Hải Hậu giải thể 54 HTX nông nghiệp và thành lập mới 32 HTX.
Khi giải thể các HTX nông nghiệp, toàn bộ tài sản, vốn, quỹ. công nợ của HTX đều được kiểm kê, phân loại để xử lý. Tài sản cố định là văn phòng,trụ sở và nhà kho giao lại UBND cấp xã quản lý; xoá các khoản nợ khó đòi; tài sản khác được thanh lý, thu hồi để trả nợ và chia lại cho xã viên hoặc giao cho các thôn xóm đầu tư vào giao thông,thuỷ lợi nội đồng.
Các sáng lập viên tổ chức thành lập HTX mới theo Luật HTX 2012 và tiến hành Đại hội thành viên HTX. Phù hợp với trình độ phát triển của hộ nông dân trong vùng, bình quân 1HTX khi mới thành lập có từ 10 đến 20 thành viên, mỗi thành viên tham gia HTX phải góp vốn tối thiểu theo điều lệ (Khoảng 30 triệu đồng), trụ sở làm việc và hệ thống công trình thuỷ nông trên địa bàn được UBND xã giao cho HTX quản lý, khai thác. HTX tổ chức các dịch vụ thiết yếu (thuỷ nông, vệ sinh đồng ruộng, nạo vét, xây đúc kênh mương, giao thông nội đồng, dịch vụ diệt chuột….) theo Nghị quyết của HĐND xã để phục vụ cho tất cả các hộ nông dân với mức thu theo đầu sào, mức giá trần do Hôi đồng Nhân dân Xã quy định….Ở các huyện khác, Đại hội xã viên quyết định việc giải thể và thành lập Hội đồng giải thể tự nguyện gồm đại diện hội đồng quản trị, Ban kiểm soát, Ban điều hành, đại diện xã viên. Sau khi có Nghị quyết giải thể, Hội đồng giải thể thông báo về việc giải thể tới cơ quan nhà nước đã cấp giấy chứng nhận đăng ký cho HTX; thông báo tới các tổ chức, cá nhân có quan hệ kinh tế với HTX về thời hạn thanh toán nợ, thanh lý hợp đông; thực hiện việc xử lý vốn và tài sản của HTX theo quy định.
Việc giải thể các HTX nông nghiệp theo mô hình kinh tế tâp thể kiểu cũ ở Nam Định để thành lập HTX theo luật HTX 2012 đã thực hiện theo nguyên tắc tự nguyện và phù hợp với nhu cầu phát triển sản xuất kinh doanh của các hộ nông dân tự chủ, Đến cuối năm 2018 toàn tỉnh đã thành lập mới 83 HTX nông nghiệp, bình quân 1 HTX có từ 50 đến 100 thành viên.
2. Về mô hình HTX mở dường cho phát triển kinh tế tập thể phù hợp với trình độ của kinh tế hộ nông dân
Phù hợp với đặc điểm và sự phát triển của các hộ nông dân, trong thực thi Luật HTX năm 2012, ở châu thổ sông Hồng, đã xuất hiện nhiều mô hình kinh tế tập thể với những cách làm sáng tạo, đa dạng. Những mô hình này đã góp phần quan trọng vào đẩy nhanh quá trình tái cơ cấu nông nghiệp và xây dựng nông thôn mới (NTM). Các mô hình HTX tiêu biểu thể hiện dưới dạng HTX chuyên ngành mang tính dẫn dắt hỗ trợ kinh tế hộ thành viên phát triển; HTX đảm nhận nhiều khâu dịch vụ trong chuỗi giá trị hoặc mô hình tích tụ tập trung ruộng đất để ứng dụng công nghệ cao và chuyển đổi cơ cấu cây trồng.
2.1. Mô hình HTX dịch vụ tổng hợp nhiều khâu công việc trong chuỗi gia trị
Với đặc thù của ĐBSH, nơi đất ít người đông, có truyền thống thâm canh cây lúa và đã hình thành những HTX theo mô hình kinh tế tập thể làm chung, ăn chia theo công điểm tồn tại từ lâu. Trong thực thi Luật HTX 2012, với cách làm phổ biến là chuyển đổi chứ không giải thể HTX nông nghiệp kiểu cũ, HTX nông nghiệp được tổ chức lại theo luật HTX 2012 đã trở thành các đơn vị kinh doanh dịch vụ, thực hiện nhiều khâu công việc phục vụ sản xuất của hộ nông dân.
Để chuyển đổi HTX nông nghiệp kiểu cũ sang HTX dịch vụ nông nghiệp tổng hợp, ở đồng bằng sông Hồng có 2 cách làm phổ biến đó là, giữ nguyên quy mô, chỉ tinh giản, kiện toàn bộ máy lãnh đạo HTX và đội ngũ lao động chuyên môn thường xuyên làm việc. Hình thức thứ hai là giải thể HTX, vận động những người tâm huyết, góp vốn đăng ký thành lập HTX theo luật ban hành năm 2012. Dưới đây là nét nổi bật của một số mô hình.
2.1.1.Về mô hình chuyển đổi của HTX sản xuất kinh doanh dịch vụ nông nghiệp xã Bình Định huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình.
Từ 21 HTX bậc thấp, có quy mô thôn xóm, được thành lập vào cuối thập niên 1950; năm 1997 HTX Bình Định được hình thành ở quy mô xã và chuyển đổi theo Luật HTX năm 1996 lấy tên là HTX nông nghiệp xã Bình Định. HTX hoạt động theo Luật HTX ban hành năm 2012 từ tháng 01 năm 2016 với tên gọi là HTX sản xuất kinh doanh dịch vụ nông nghiệp xã Bình Định với 3.145 hộ thành viên . Theo chủ trương chung của lãnh đạo tỉnh Thái Bình, khi chuyển đổi các HTX nông nghiệp theo Luật 2012, toàn bộ vốn , quỹ, tài sản của HTX cũ không chia và chuyển sang HTX kiểu mới.
Với chức năng tổ chức các hoạt động dịch vụ phục vụ sản xuất, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, HTX đã tập trung vào 11 khâu dịch vụ sản xuất kinh doanh nông nghiệp bao gồm Thuỷ nông; Khoa học kỹ thuật; Bảo vệ thực vật; Cung ứng vật tư nông nghiệp,giống cây trồng; Sản xuất giá thể gieo mạ khay; Cung ứng thuốc thú y, chữa bệnh cho gia súc, gia cầm; Tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp; Môi trường; Máy nông nghiệp; Tín dụng nội bộ; Quản lý và thu thuế chợ. Đáng chú ý trong hoạt động là HTX đã ưu tiên phát triển dịch vụ bao tiêu sản phẩm thông qua hướng tích tụ ruộng đất (tiêu thụ hơn 1.000 tấn lúa giống, tích tụ 40 ha ruộng đất để sản xuất theo mô hình tưới tiêu tiết kiệm, giảm lượng khí nhà kính phát thải), nhở đó đã gia tăng giá trị thu nhập hàng năm cho các thành viên từ 2 tỷ đến 2,5 tỷ đồng.
Việc quy hoạch vùng sản xuất theo tiêu chí cánh đồng mẫu lớn đã tạo thuận lợi để canh tác cùng một giống, gieo cấy và thu hoạch vào cùng thới điểm, giúp cho việc điều hành thuận lợi, rút ngắn được thời gian bơm nước, phòng trừ sâu bệnh, cơ giới hoá công việc đồng ruộng…Nhờ đó, đã giảm đáng kể chi phí và gia tăng giá trị thu nhập của các thành viên.
Là địa bàn ở xa trung tâm tỉnh, huyện; HTX Bình Định đã tận dụng được nguồn vốn nhàn rỗi trong dân nhờ dịch vụ tín dụng nội bộ. HTX đã sử dụng nguồn vốn thành viên gửi và vốn luân chuyển trong kinh doanh cho thành viên vay để đầu tư vào phát triển, mở rộng ngành nghề có lợi thế của địa phương.
Với bộ máy quản lý tinh giản rút xuống chỉ còn 8 chức danh, nhưng do sản xuất của thành viên phát triển và kinh doanh dịch vụ đa dạng. Doanh thu 7 tháng đầu năm 2019 của HTX đạt gần 4 tỷ đồng, trừ chi phí HTX có nguồn thu trên 320 triệu đồng.
2.1.2. Mô hình Hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp và kinh doanh tổng hợp Đông Tiến, xã Hải Đông huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định.
Khác với mô hình chuyển đổi của HTXsản xuất kinh doanh dịch vụ Bình Định, tỉnh Thái Bình, HTX Đông Tiến được thành lập sau Đại hội HTX nông nghiệp kiểu cũ kết thúc nhiệm kỳ, đã thống nhất và hoàn tất hồ sơ, thủ tục giải thể vào ngày 25 tháng 12 năm 2015.
Căn cứ vào Luật HTX ban hành năm 2012, một số cán bộ và thành viên tâm huyết đã đăng ký góp vốn và xin thành lập HTX với số vốn đăng ký ban đầu là 350 triệu đồng (người cao nhất 70 triệu và người thấp nhất là 5 triệu đồng). Ngày 15 tháng 01 năm 2016 HTX được thành lập mang tên HTX Dịch vụ Nông nghiệp và Kinh doanh Tổng hợp (HTXDVNN&KDTH) Đông Tiến với đầy đủ quyền tự chủ trong hoạt động sản xuất kinh doanh, tự hạch toán và tự chịu trách nhiệm.
Thành viên tham gia HTX gồm 18 người chính thức góp vốn và trên 1.700 hộ gia đình sử dụng dịch vụ của HTX. Thành viên chính thức góp vốn, chịu trách nhiệm bầu ra bộ máy quản lý gồm 3 người trong Hội đồng Quản tri, 1 trưởng ban Kiểm soát, 1 Kế toán và 1 Thủ quỹ kiêm kho. Ngoài Ban Quản lý, lao động thường xuyên của HTX gồm 16 người trong đội thuỷ nông chuyên trách; 06 nhân viên bán hàng dịch vụ (HTX DVNN&KDTH Đông Tiến 2019).
Hoạt động kinh doanh dịch vụ của HTX được quy định cụ thể bao gồm những dịch vụ bắt buộc; dịch vụ cung ứng giống lúa, sản xuất giống lúa và thuốc bảo vệ thực vật.
Đối với các dịch vụ bắt buộc. HTX được giao quản lý 10 kênh dẫn nước cấp 2 dài 11,9Km và 201 mương cấp 3 dài 49,9Km. HTX chịu trách nhiệm hợp đồng làm thuỷ nông dẫn nước,nạo vét thuỷ lợi, diệt chuột cho các hộ sản xuất. Định mức thu những dịch vụ này được xây dựng sau khi bàn bạc, được thành viên trong HTX đông thuận và xã thu thông qua trưởng thôn.
Dịch vụ sản xuất và cung ứng lúa giống. HTX phải thường xuyên tìm hiểu những giống mới, có năng suất cao và chất lượng kháng chịu sâu tốt để phục vụ sản xuất; cam kết với các công ty cung cấp bảo hành chất lượng đến khu thu hoạch. Đối với liên kết sản xuất lúa giống, hợp đồng phảỉ hình thành được những cánh đồng mấu lớn cấy lúa giống và giá sản xuất cao hơn 25% so với giá lúa tiêu dùng thông thường.
Về cung ứng thuốc BVTV. Là loại hàng hoá đặc biệt, HTX phải đảm bảo hợp đồng mua bán sản phẩm chất lượng tốt, thân thiện với môi trường và phải đáp ứng từ trên 80% nhu cầu.
Với cơ chế quản lý theo luật HTX 2012, HTX Đông Tiến đã góp phần ổn định giá cả trên địa bàn. Nông dân được tiếp cận với những tiến bộ kỹ thuật mới về giống lúa. Trong hoạt động sản xuất kinh doanh HTX được tự chủ, không bị ràng buộc như trước đây.
2.2..Về mô hình HTX chuyên ngành dẫn dắt kinh tế hộ thành viênphát triển, tham gia vào chuỗi giá trị đáp ứng nhu cầu thị trường.
Là mô hình phổ biến sau mô hình HTX làm dịch vụ tổng hợp , những HTX mới thành lập có quy mô không lớn, khởi đầu thường chỉ có từ 7 đến vài chục thành viên. Thành viên tham gia HTX thường là những hộ có kinh nghiệm và tiềm lực kinh tế khá để cùng phát triển một hay một số nhóm sản phẩm nông nghiệp.
Từ nhu cầu thị trường và mong muốn nâng cao thu nhập, nhiều trang trại và hộ nông dân đã cùng liên kết, hợp tác để tham gia vào chuỗi giá trị nông sản an toàn. Ở đây, HTX giữ vai trò là người tổ chức sản xuất, áp dụng các quy trình sản xuất an toàn và kiểm tra chất lượng sản phẩm trước khi bán ra thị trường. Nhờ chuyên môn hoá sâu và áp dụng công nghệ tiên tiến nên giá trị sản xuất kinh doanh đạt được của HTX khá cao, có thể từ hàng trăm triệu đến nhiều tỷ đồng.
2.2.1.Mô hình HTX sản xuất và thương mại thuỷ sản Xuyên Việt, xã Hồng Hưng huyện Gia Lộc, Tỉnh Hải Dương.
Trong những HTXdẫn dắt kinh tế hộ thành viên phát triển thành công, Hồng Hưng là một điển hình nổi bật. Với ngành nghề kinh doanh sản xuất kinh doanh giống, chế phẩm sinh học, thuốc thủy sản và chất xử lý cải tạo môi trường nuôi trồng thủy sản, HTX đã chủ động tạo vùng ương dưỡng giống thủy sản và nuôi cá thương phẩm, cung ứng đầu vào và kết nối đầu ra cho thành viên cũng như thành viên liên kết. Nhằm tiêu thụ sản phẩm làm ra, HTX không chỉ giới hạn thị trường đầu ra trong tỉnh Hải Dương mà đã kết nối với nhiều tỉnh trong cả nước.
Ngay khi hình thành, ban lãnh đạo HTX đã xác định, yếu tố quan trọng quyết định là nguồn nhân lực có trí tuệ. Thành viên tham gia HTX đều được đào tạo lại theo một hệ thống bài bản, nhằm nắm chắc quy trình sản xuất hiện đại. Xuất phát từ liên kết cùng nhau thay đổi tư duy làm ăn chuyên nghiệp sáng tạo hơn, Ban lãnh đạo HTX đã xây dựng được chuỗi giá trị sản phẩm từ giống, thức ăn đến thị trường tiêu thụ, giúp tăng giá trị sản phẩm của HTX.
Bước đi đầu tiên của HTX là tìm kiếm và liên kết được với 9 hộ nuôi cá trong vùng để thành lập HTX Sản xuất và Thương mại Thủy sản với diện tích ao nuôi 7 ha và tổng chi phí đầu tư trên 4 tỷ đồng. Từ hướng đi đúng đắn, đến nay HTX phát triển mở rộng với 28 thành viên sở hữu trên 106 ha diện tích ao nuôi; hàng năm có khả năng sản xuất và cung ứng ra thị trường hơn 1.000 tấn cá thương phẩm và trên 30 triệu con cá giống. Với tổng vốn điều lệ trên 9 tỷ đồng, hàng năm HTX đã tạo được doanh thu khoảng 20 tỷ đồng và thu nhập của người lao động đạt từ 5 triệu đến 10 triệu đồng/tháng (Lê Văn Việt 2019).
2.2.2.Mô hình HTX Cựu Chiến Binh Vạn Xuân Trường, xã Hiển Khánh, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định.
Khác với Xuyên Việt, từ đặc điểm của vùng đất trũng Nam Định, với những trang trại còn nhỏ lẻ, phân tán, các cựu chiến binh ở xã Hiển Khánh lại có cách làm riêng, đi lên từ những trang trại gia đinh để phát huy vai trò của HTX nông nghiệp trong táí cơ cấu kinh tế-xã hội và xây dựng NTM.
Được thành lập vào tháng 10 năm 2014, HTX Cựu Chiến binh Vạn Xuân Trường có 21 thành viên là Hội viên Hội cựu chiến binh, chủ hộ gia trại, trang trại chăn nuôi, nuôi trồng thủy sản trên địa bàn xã với số vốn góp theo Điều lệ là 150 triệu đồng.
Mục tiêu sản xuất kinh doanh của HTX ngay khi thành lập đã nhằm vào sản xuất những sản phẩm sạch và an toàn để xây dựng thương hiệu có uy tín. Theo đó, thành viên HTX đã tập trung thực hiện các quy trình sản xuất sạch cho các sản phẩm chính là gà,trứng gà, lợn và gạo thảo dược. Nông sản làm ra có chất lượng cao, được chứng nhận an toàn, có tem truy xuất nguông gốc, đủ điều kiện tiêu thụ trên thị trường.
Từ vai trò giúp nông dân trong vùng, giảm thiểu rủi ro thị trường, phát triển bền vững kinh tế hộ nông dân và trang trại, HTX đã trở thành đầu mối tiêu thụ và là hạt nhân xây dựng thương hiệu, nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh nông sản. Với tổng khối lượng sản phẩm hàng hoá hàng năm đạt trên 150 tấn thịt gà, 220 tấn thóc, từ 250 đến 270 tấn thịt lợn, hơn 2 triệu quả trứng gà, 5.000 lợn sữa và trên 20.000 con thỏ…, đến nay giá trị nông sản hàng hoá của các thành viên trong HTX đã đạt trên 20,6 tỷ đồng; một số thành viên có doanh thu từ 300 triệu tới 500 triệu đồng/năm. Riêng khu vực HTX, doanh thu kinh doanh đạt trên 3,1 tỷ đồng/năm và lợi nhuận sau thuế từ 120 đến 150 triệu đồng/năm ( Bộ NNPTNT 2019).
2.2.3. Mô hình HTX nông nghiệp hữu cơ Đồng Phú, huyện Chương Mỹ, thành phố Hà Nội.
Thủ đô mở rộng trở thành vùng sản xuất nông nghiệp rộng lớn.Với dân số trên 8 triệu người, theo ước tính, mỗi tháng Hà Nội tiêu thụ khoảng 300.000 tấn lương thực thực phẩm nông, lâm, thuỷ sản chất lượng cao; nhưng khả năng sản xuất của nông nghiệp thành phố mới chỉ đáp ứng được 30% về gạo và chừng 3% về thuỷ, hải sản.
Từ chủ trương kết nối tiêu thụ nông sản thực phẩm và ứng dụng chuyển giao tiến bộ kỹ thuật nông nghiệp trong xây dựng HTX; xuất phát từ đặc điểm riêng của sản xuất nông nghiệp tại thôn Thượng Phúc xã Đồng Phú, một nhóm nông dân trồng lúa đã cùng nhau xây dựng HTX nông nghiệp hữu cơ Đồng Phú. Cuối tháng 9 năm 2017 HTX được thành lập với 89 hộ thành viên và 15 ha đất trồng lúa hữu cơ, đến niên vụ 2018-2019, số thành viên phát triển lên 103 và diện tích gieo trồng đã tăng lên 25 ha/vụ.
Khác với trồng lúa thông thường, lúa hữu cơ được sản xuất theo nhóm hộ và các hộ nông dân tự giám sát lẫn nhau trong thực hiện quy trình sản xuất. Trên nền tảng lúa chất lượng cao, với năng suất đạt trên 4,9 tấn/ha, gạo hữu cơ Đồng Phú đã được thị trường chấp nhận. Vụ lúa xuân 2019, HTX đã mở rộng gieo trồng trên diện tích 50 ha. Bằng cách làm mới và áp dụng tiến bộ kỹ thuật, thu nhập của sản xuất lúa hữu cơ đạt trên 185 triệu đồng/ha, cao hơn 2,1 lần so với phương thức sản xuất trứơc đây(Nguyễn Thị Nguyệt 2019)
2.3. Mô hình tích tụ đất đai, ứng dụng công nghệ cao và chuyển đổi cơ cấu cây trồng.
Từ một vùng đất cằn cỗi, quanh năm khô hạn, người dân trước đây sống thuần nông cùng cây lúa với năng suất và thu nhập rất thấp. Bằng cách huy động nông dân cùng góp đất, lập kế hoạch và cùng sản xuất theo hướng ứng dụng công nghệ cao, HTX Đồng Tâm 3 đã đạt được nhiều kết quả, mở ra cơ hội mới trong sản xuất nông sản hàng hoá và nâng cao thu nhập.
HTX Đồng Tâm 3 nằm trên địa bàn xã Thường Thắng, Huyện Hiệp Hoà, Tỉnh Bắc Giang được thành lập theo Giấy phép số: 20E00060 cấp ngày 05/01/2017 với ngành nghề đăng ký kinh doanh là rau màu và cây ăn quả. HTX hiện có 14 ha đất ruộng tập trung với 52 thành viên là những hộ nông dân thuộc xóm 3 làng Đồng Tâm. Vốn điều lệ của HTX được quy đổi từ diện tích đất đai do thành viên cam kết đăng ký đóng góp vào sản xuất, trị giá 1,5 tỷ VNĐ. Vốn lưu động trong kinh doanh có khoảng 1,0 tỷ VNĐ.
Khác với những HTX dịch vụ nông nghiệp tổng hợp trong vùng chỉ làm nhiệm vụ cung cấp vật tư, dịch vụ đầu vào và bao tiêu sản phẩm đầu ra cho hộ thành viên, ở Đồng Tâm 3, mọi hoạt động nông nghiệp đều được tập trung do HTX tổ chức thực hiện từ việc xây dựng kế hoạch , đầu tư đến sản xuất, sơ chế biến, bảo quản và liên kết tiêu thụ sản phẩm.
Từ quỹ đất liền vùng,liền thửa, HTX đã dành 1,5 ha xây dựng nhà màng hiện đại, canh tác trên giá thể, trang bị hệ thống tưới nhỏ giọt và tưới phun mưa…Trong nhà màng, HTX đã canh tác những những loại nông sản sạch, an toàn với chất lượng cao như dưa vàng, rau xanh theo đặt hàng của đối tác trong nước và xuất khẩu. Bằng đầu tư Khoa học Công nghệ cao vào sản xuất, HTX đã đưa giá trị sản lượng bình quân 1 ha lên cao gấp từ 20 đến 30 lần so với trồng lúa trước đây. Phần diện tích còn lại 12,5 ha là những khu ruộng tập trung trong 2 xứ đồng, được chuyển đổi từ cấy lúa 2 vụ sang trồng rau màu theo quy trình canh tác hữu cơ vi sinh. Hầu hết sản phẩm rau màu mùa vụ đều được sản xuất theo đăt hàng của các doanh nghiệp và siêu thị của nhiều thành phố và các khu công nghiệp.
Kết quả hạch toán kinh doanh cho thấy, giá trị sản lượng dưa lưới trồng trên 1ha nhà màng trung bình hàng năm đạt trên 3,7 tỷ đồng với chi phí cả 3 vụ chừng 1, 5 tỷ đồng và lợi nhuận đạt được từ 1,0 đến 1,5 tỷ đồng/ha. Mô hình trồng dưa ứng dụng công nghệ cao đạt kết quả tốt đã mở ra hướng sản xuất nông nghiệp an toàn, hiện đại và bền vững.
Việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng từ trồng lúa sang rau màu hữu cơ và cây ăn trái đã giúp HTX và các hộ thành viên không ngững nâng cao thu nhập. Với những mô hình tạo công ăn việc làm thiết thực cho người lao động, thu nhập nông nghiệp của các hộ thành viên đã tăng từ 3 đến 5 lần so với trước ngày tham gia HTX.
Việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng từ trồng lúa sang rau màu hữu cơ và cây ăn trái đã giúp HTX Đồng Tâm 3 và các hộ thành viên không ngững nâng cao thu nhập. Với những mô hình tạo công ăn việc làm thiết thực cho người cao tuổi và nhất là phụ nữ, thu nhập nông nghiệp của các hộ thành viên tham gia HTX đã tăng từ 3 đến 5 lần so với trước đây.
Thay cho lời kết
Trong quá trình phát triển đi lên của nền kinh tế, nông dân châu thổ sông Hồng không còn là những hộ sản xuất tự cung, tự cấp mà đã từng bước chuyển sang sản xuất nông sản hàng hoá. Kinh tế hộ nông dân dần phá vỡ vỏ bọc khép kín để tạo ra nhiều nông sản hàng hoá trao đổi trên thị trường, đã góp phần thúc đẩy mạnh quá trình chuyên môn hoá, phân công lao động sản xuất, cũng như khai thác sử dụng đất đai với hiệu quả cao hơn.
Thích ứng với trình độ phát triển của lực lượng lao động nông thôn, mô hình kinh tế tập thể và tổ chức HTX nông nghiệp ở châu thổ sông Hồng đã phát triển với nhiều loại hình phong phú, chuyển biến này đã đóng góp thiết thực vào tái cơ cấu ngành nông nghiệp và xây dưng nông thôn mới trong vùng.
Từ những vấn đề gợp ra, hy vọng sẽ được các cơ quan quản lý và giới nghiên cứu quan tâm xem xét, sớm tổng kết để có những căn cứ khoa học xây dựng HTX nông nghiệp phù hợp trong giai đoạn tới./.
