Cốc gốm Gò Mun.
Cũng như gốm Đồng Đậu, gốm đất nung Gò Mun thuộc nền văn hóa thời đại Hùng Vương. Gò Mun là tên một đồi đất cao, ở phía Tây làng Tứ Xã, huyện Phong Châu (nay là huyện Lâm Thao) tỉnh Phú Thọ. Gò Mun nằm cách di tích khảo cổ Phùng Nguyên 3.300m về phía Đông. Đồi Gò Mun cao hơn mặt ruộng khoảng 1, 5m, rộng chừng 15.000 m2, được các nhà khảo cổ học Việt Nam phát hiện vào năm 1961. Cuộc khai quật khảo cổ lần thứ nhất vào tháng 4 năm 1961 với 4 hố, tổng diện tích 100 m2. Năm 1965, tiến hành khai quật lần hai, cũng với 4 hố, rộng 460 m2. Năm 1969, khai quật thêm 96 m2. Năm 1971, khai quật tiếp 5 hố với diện tích lên đến 491 m2. Tầng văn hóa của di chỉ Gò Mun dày trung bình 1, 20 m, chia thành hai tầng văn hóa, nằm dưới lớp đất canh tác. Tầng thứ nhất dày từ 0,50 m – 0,60 m, đất màu xám và đất sét pha cát màu không đen.
Qua 4 lần khai quật khảo cổ học, các nhà khoa học đã tìm thấy ngoài đồ đá, đồ đồng, đồ gỗ, đồ xương…còn thấy khu đất bị nung cháy màu đỏ và thu lượm được nhiều hiện vật đồ gốm. Số lượng mảnh gốm vỡ tìm thấy rất lớn, gấp nhiều lần so với các di chỉ khác đã khai quật trước đó, gồm: dọi xe chỉ, bàn dập, nồi, vò, thạp…, với đủ loại hoa văn. Đặc biệt trên một số “chạc gốm” có hình khắc chữ, có thể là những chữ Việt cổ. Trong số hiện vật gốm tìm được đáng chú ý nhất là chiếc nồi và một chiếc chậu đất nung còn khá nguyên vẹn.
Mảnh miệng đò gốm Gò Mun.
Qua di chỉ khảo cổ này, thể hiện rõ Gò Mun là một cơ sở sản xuất gốm, có quy mô to lớn. Các sản phẩm gốm đất nung thời kỳ này về hình thức còn đơn giản, thô, mang tính thực dụng. Đáy nồi tròn, bụng nở, miệng loe vừa phải không lớn như gốm Đồng Đậu, thân cong, chân đế thấp hoặc không có chân đế.
Hoa văn trang trí thường được bố trí trên miệng, thân và chân đế sản phẩm. Hoa văn gốm đất nung Gò Mun chủ yếu là hoa văn thừng, hoa văn nan chiếu, in ô vuông, chải, được tạo nên bởi những bàn dập, bàn chải, trong quá trình tạo xương gốm. Ngoài ra còn có hoa văn khắc vạch, in ấn. Để cho đồ gốm có tính thẩm mỹ, người thợ gốm Gò Mun còn đắp nổi hoa văn trang trí lên thân gốm, sau khi đã tạo dáng xong. Cả hai loại hoa văn này được người Gò Mun kết hợp một cách hài hòa trên một số đồ gốm. Người thợ gốm Gò Mun còn phát triển lối trang trí hoa văn vào bên trong miệng hiện vật vốn đã có từ giai đoạn gốm Đồng Đậu. Miệng gốm Gò Mun loe ra nằm ngang, rộng bản.
Chân kiềng bằng gốm văn hóa Gò Mun.
Thợ gốm Gò Mun sử dụng thành thạo que một đầu nhọn để vẽ hoa văn. Trong đó có sự kết hợp khéo léo nét vẽ chìm với những chi tiết hoa văn hình tròn, được tạo bằng đầu ống tròn, rỗng, nhỏ. Những hoa văn này giống với hoa văn trang trí trên đồ đồng Gò Mun. Sự phối hợp nhuần nhuyễn các loại họa tiết này, cơ bản chịu ảnh hưởng các dạng hoa văn trên đồ đồng, tạo cho gốm đất nung Gò Mun mang phong cách riêng về trang trí.
Kỹ thuật nung gốm Gò Mun: Nếu như gốm Phùng Nguyên được nung ở nhiệt độ thấp khoảng 6.0000C, trong nguyên liệu đất sét có lẫn chất hữu cơ, nên gốm Phùng Nguyên thường nhẹ, dễ thấm nước và bỡ hơn, thì gốm đất nung Gò Mun được nung ở nhiệt độ cao trung bình từ 8.0000C – 9.0000 C, tỷ lệ oxit silic cao, vì thế mà gốm đất nung Gò Mun có độ cứng cao hơn, khó thấm nước. Có những mảnh gốm tìm thấy giống như mảnh sành, có độ dày đều, không thấm nước. Mầu gốm Gò Mun là màu xám xanh, xám tro và xám mốc như nồi, vò, âu, bát, đĩa, bi gốm, dọi xe chỉ…Điều đó cho thấy bước phát triển lớn trong đời sống sinh hoạt của cư dân Gò Mun. Đồng thời qua đó phản ảnh rõ nét đời sống vật chất và tinh thần của người dân Gò Mun thời ấy.
Gốm đất nung Gò Mun có niên đại chính xác khoảng 700 năm trước Công nguyên, tương ứng với khởi đầu thời đại Hùng Vương trong lịch sử Việt Nam.
Gốm đất nung Gò Mun là sự phát triển trực tiếp từ giai đoạn Đồng Đậu và có sự liên hệ chặt chẽ với giai đoạn phát triển trước đó, giai đoạn Phùng Nguyên. Đồng thời giai đoạn Gò Mun cũng chứa đựng những tiền đề vật chất cho sự phát triển của giai đoạn tiếp theo cao hơn, vào cuối thời đại đồng thau và đầu thời đại đồ sắt ở nước ta – giai đoạn văn hóa Đông Sơn.
Gốm Gò Mun đã góp phần khắc họa bức tranh toàn cảnh về sự tụ cư thời đó của người dân Gò Mun. Đó là sự quần cư trong phạm vi xóm làng của các gia đình người Việt cổ, mà tiêu biểu là các làng Tứ Xã, Thanh Đình…và là sự hình thành tổ chức sản xuất theo hộ gia đình.
Điều đó cho thấy rằng giai đoạn này, xã hội người Việt cổ đã có những bước chuyển biến sâu sắc, rõ nét. Cụ thể người Gò Mun sinh sống bằng nghề trồng lúa nước là chủ yếu, họ sống bằng sản phẩm do mình làm ra như: các loại đồ đá, đồ đồng, đồ gốm …, chứ không còn sống theo cách khai thác tự nhiên như trước kia bằng phương thức hái lượm./.
